Σχόλια για  την Εν Άστρει, Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις  που συνήλθε στο Άστρος  «Με τους καλύτερους οιωνούς».

Του Γιάννη Κουρόγιωργα

Αρχεία της Ελληνικής Παλλιγενεσίας . Αριθ.ΚΘ των Πρακτικών της Εθνικής Συνελεύσεως

«B’. Επ’ ουδεμιά προφάσει και περιστάσει δύναται η Διοίκησις να νομοθετήση εναντίως εις το παρόν Πολίτευμα…Εξεδόθη εν Άστρει κατά μήνα μεσούντα τον Απρίλιον…»

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος :  «η Εθνοσυνέλευση της απελευθερωμένης Ελλάδας συνήλθε στο Άστρος, στον κόλπο του Ναυπλίου.»( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ  121)

Η διακήρυξη της εθνοσυνέλευσης  στην υφήλιο αναφέρει. «Εξεδόθη εν Άστρει εντός του Μουσείου Καρυτσιώτη» και «Ήδη δε μετά δεκαέξ μήνας Δευτέραν να συγκροτήση  εν Άστρει συνέλευσιν» . (Διονύσιος Κόκκινος. Η  Ελληνική Επανάσταση, τόμος 3^ος  σελ 474-475).

Πρόσφατα ο Δήμος Βόρειας Κυνουρίας  έκανε  την παρακάτω επετειακή έκδοση για τα διακόσια χρόνια από την σύγληση της Β΄Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος.

Ἐν Ἄστρει  Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις

29 Μαρτίου -18 Απριλίου 1823

τα γεγονότα – οι πρωταγωνιστές – οι αποφάσεις

Υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων

Έκδοση: Δήμος Βόρειας Κυνουρίας

Επιστημονική επιμέλεια: Δρ. Σμαράγδη Ι. Αρβανίτη

Φιλολογική επιμέλεια: Δρ. Σμαράγδη Ι. Αρβανίτη – Ευαγγελία Γ. Καμπύλη

Ευχαριστούμε την Σμαράγδη Ι. Αρβανίτη και τον δήμαρχο Γιώργο Δ.Καμπύλη για την σημαντική προσφορά τους στο τόπο μας  και στο ιστορικό Άστρος Κυνουρίας .(Δεν ξεχνάμε ο δήμαρχος για να τελειώσει το έργο του  για την Εθνοσυνέλευση, τον παρακαλούμε και μας χρωστάει μια υπόσχεση για ανάρτηση  στην ιστοσελίδα του δήμου μας, σχετικά με τον «Ιερό Χώρο» της Β’ Εθνοσυνέλευσης των Ελλήνων και τη  Σχολή Καρυτσιώτη (πλάκα της Σχολής  Καρυτσιώτη στο Αγιάννη και την Σχολή Καρυτσιώτη  στο Άστρος).

Ο Αριστείδης Ν. Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Το βιβλίο του Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (2021) κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος

Ο διακεκριμένος καθηγητής Αριστείδης Ν. Χατζής ,αφού διάβασε πρώτα την μισή παγκόσμια βιβλιογραφία σχετικά με την Β΄Εθνοσυνέλεση που συνήλθε στο Άστρος  το  1823, κατέθεσε στο βιβλίο  του δήμου  Ἐν Ἄστρει  Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις πειστικά και τεκμηριώμενα  το ιστορικό Άστρος και η εθνοσυνέλευση  δεν έχουν σχέση με το εμφύλιο και την διχόνοια.

«Αντιθέτως στο Άστρος και αμέσως μετά στην Τριπολιτσά έγιναν πολλοί συμβιβασμοί που καθυστέρησαν τη σύγκρουση μέχρι το τέλος του φθινοπώρου, όταν το Εκτελεστικό (που πλέον έλεγχε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης) διέλυσε πραξικοπηματικά το Βουλευτικό με στόχο να ελέγξει το εξωτερικό δάνειο ή, εν ανάγκη, να το αποτρέψει. Στην Εθνοσυνέλευση στο Άστρος είχαμε, αντιθέτως, σοβαρή θεσμική και συνταγματική πρόοδο»( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ  123)

Άδικα με λανθασμένες εκτιμήσεις μερικοί της  παραδοσιακής  ιστοριογραφίας και της συνταγματικής ιστορίας συνδέουν απαξιωτικά  την  Εθνοσυνέλευση και το Άστρος με  την διχόνοια, που υπήρχε  πολύ νωρήτερα από την εποχή του Ομήρου. Η διχόνοια και ο εμφύλιος θα ακολουθούσε  ανεξάρτητα που γινόταν  η Εθνοσυνέλευση στην Τρίπολη ,στο Ναύπλιο η στη Ύδρα.. Είναι αφελής, φαιδρά και χωρίς τεκμήρια  η άποψη ότι στο Άστρος προήλθε η διχόνοια και ο εμφύλιος που ακολούθησε αργότερα. Αντίθετα στο Άστρος  προσωρινά σταμάτησε η διχόνοια ,με την αποδοχή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη  της θέσης του αντιπροέδρου του Εκτελεστικού.

Ο καθηγητής αναφέρει το Άστρος πολλές φορές στην μελέτη του και  πολύ σωστά  και σοβαρά δεν θεώρησε  αναγκαίο να κάνει άλλους υπαινιγμούς η διευκρινίσεις για το όνομα ,αναφέρει  «ψηφίστηκε στο Άστρος» … «συνήλθε στο Άστρος»…. «Η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος… «Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος» επίσης αναφέρουν ο παγκόσμιος τύπος και  πολλοί ξένοι ιστορικοί μελετητές. (Καταθέτουμε  επίσης στο τέλος τις σημειώσεις, πηγές και βιβλιογραφία  της μελέτης  που την βρίσκουμε εντυπωσιακή, είναι μιά πολύ καλή και σοβαρή εργασία).

Αναφορές στη μελέτη για το Άστρος

Αριστείδης Ν. Χατζής :  «Στην παρούσα μελέτη θα παρουσιάσω μερικά νέα στοιχεία για την Εθνοσυνέλευση και το συνταγματικό κείμενο που ψηφίστηκε στο Άστρος». (Αριστείδης Ν. Χατζής σελ 111)

Αριστείδης Ν. Χατζής :  Μετά το Άστρος η Ελληνική Επανάσταση φάνηκε πως μπήκε σε μια νέα φάση, «με τους καλύτερους οιωνούς». (Αριστείδης Ν. Χατζής σελ 125)

Αριστείδης Ν. Χατζής :  «το συνταγματικό κείμενο που ψήφισε η Εθνοσυνέλευση του Άστρους ήταν, από πολλές απόψεις, το πιο επιδραστικό της επανάστασης.18» (Αριστείδης Ν. Χατζής σελ 116)

Αριστείδης Ν. Χατζής :  «Η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος έπαιξε κομβικό ρόλο στην ενίσχυση της θετικής εικόνας των Ελλήνων επαναστατών και στη σαφέστατη στροφή υπέρ των Ελλήνων του συνόλου, σχεδόν, του γαλλικού και του βρετανικού Τύπου.» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 116 )

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος :  «η Εθνοσυνέλευση της απελευθερωμένης Ελλάδας συνήλθε στο Άστρος, στον κόλπο του Ναυπλίου.» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ  121)

Le Constitutionnel (30 Αυγούστου 1823 :«Η πολιτική οργάνωση της χώρας συμβαδίζει με την κατάκτηση της ελευθερίας της. Η έναρξη των εργασιών της πρόσφατης Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος αποτέλεσε ένα εντυπωσιακό θέαμα.» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ  119)

Edward Blaquiere : «Η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος θα πρέπει να θεωρείται ως ένα από τα πιο εντυπωσιακά και ενδιαφέροντα γεγονότα του αγώνα των Ελλήνων» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ  120)

Edward Blaquiere : «Πάρα πολλοί από τους αντιπροσώπους που ήταν παρόντες στο Άστρος»  ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ  121)

Αριστείδης Ν. Χατζής : «και ιδεολογικής παρέμβασης του βρετανικού κομιτάτου στην Ελληνική Επανάσταση και στις διεργασίες στο Άστρος.2» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 111 )

Αριστείδης Ν. Χατζής : «Η Εθνοσυνέλευση του Άστρους» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 111 )

Αριστείδης Ν. Χατζής : «Αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο την ημέρα που ολοκληρώθηκαν οι εργασίες στο Άστρος» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 112 )

Αριστείδης Ν. Χατζής : «Στην επιστολή αυτή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος περιγράφει την Εθνοσυνέλευση στο Άστρος» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 121 )

Παρακάτω διαλεγμένα κείμενα χωρίς σχόλια  από την μελέτη «Με τους καλύτερους οιωνούς»: Ξαναβλέποντας την Εθνοσυνέλευση και το Συνταγματικό Κείμενο του Άστρους 1 Αριστείδης Ν. Χατζής (σελ 111-134) , ο τονισμός είναι δικός μας.

Εισαγωγή: Επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για το Άστρος

Η Εθνοσυνέλευση του Άστρους και το συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από αυτήν έχουν συνδεθεί με μια σειρά παρεξηγήσεων. Οι παρεξηγήσεις αυτές έχουν οδηγήσει μέρος της παραδοσιακής ιστοριογραφίας και της συνταγματικής ιστορίας σε λανθασμένες εκτιμήσεις για την περίοδο γενικά και για τα γεγονότα του 1823 ειδικότερα. Στις λαθεμένες εκτιμήσεις θα πρέπει να προσθέσουμε και τον τρόπο που έχει υποτιμηθεί η επίδραση της πολιτικής, θεσμικής και ιδεολογικής παρέμβασης του βρετανικού κομιτάτου στην Ελληνική Επανάσταση και στις διεργασίες στο Άστρος.2…. (Αριστείδης Ν. Χατζής σελ 111)

….Η διχαστική πολιτική των προεστών, των πλοιοκτητών και των Φαναριωτών, η προσπάθειά τους να περιθωριοποιήσουν και να αποδυναμώσουν τους στρατιωτικούς, αποτέλεσε τη βασική αιτία για τη σύγκρουση……. ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 112,113 )

….   (α) Έχει υπερτονιστεί η συμβολή της Εθνοσυνέλευσης και του συνταγματικού κειμένου που υιοθετήθηκε στο Άστρος στην εμφύλια σύγκρουση. Όμως οι εσωτερικές συγκρούσεις της Επανάστασης προϋπήρχαν και ήταν πολύ πιο σύνθετες από αυτές που εκδηλώθηκαν στο Άστρος. Πολύ πριν την έναρξη της Επανάστασης είχαμε τη σύγκρουση μεταξύ της ηγεσίας της Φιλικής και αυτών που θεωρούσαν πως η Επανάσταση ήταν πρόωρη (Ιωάννης Καποδίστριας, Αδαμάντιος Κοραής, Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος). Από την έναρξη σχεδόν της Επανάστασης και μέχρι την Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, η σύγκρουση των προεστών με τον Δημήτριο Υψηλάντη και η υπονόμευση του δεύτερου από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο Νέγρη καθόρισαν τις πολιτικές εξελίξεις. Η πολιτική οργάνωση του επαναστατικού κράτους, η προσπάθεια της κεντρικής κυβέρνησης να επιβληθεί στις τοπικές εξουσίες και στα άτακτα στρατεύματα καθώς και ο εντεινόμενος ανταγωνισμός στρατιωτικών και προεστών θα οδηγούσαν, πιθανότατα νωρίτερα σε θερμότερη σύγκρουση αν δεν είχε μεσολαβήσει η αντεπίθεση των Οθωμανών το καλοκαίρι του 1822. Η αντεπίθεση οδήγησε σε συσπείρωση τους Έλληνες που κατόρθωσαν να την αντιμετωπίσουν επιτυχώς αλλά δεν αποσόβησε την τελική σύγκρουση, απλώς άλλαξε τους όρους και τις ισορροπίες. Στις αρχές του 1823 ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (μετά τα Δερβενάκια) είναι πολιτικά ενισχυμένος ενώ ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (μετά το Πέτα) αρκετά αποδυναμωμένος, παρά την επιτυχή υπεράσπιση του Μεσολογγίου. Όταν όλοι συγκεντρώνονται στο Άστρος είναι ήδη χωρισμένοι σε παρατάξεις που αναγνωρίζονται ρητά ακόμα και σε επίσημα κείμενα.8 Στην Εθνοσυνέλευση και αμέσως μετά γίνονται προσπάθειες συμβιβασμού και σ’ αυτές πρέπει να εντάξουμε το συνταγματικό κείμενο που υιοθετείται. Ο συμβιβασμός είναι προφανής στην τελική σύνθεση του Εκτελεστικού στο οποίο σύντομα θα κυριαρχήσει ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Η τελική σύγκρουση σχετίζεται με την προσπάθεια του Εκτελεστικού να ελέγξει το Βουλευτικό με αντισυνταγματικό τρόπο και με κύριο στόχο (του Εκτελεστικού) να διαχειριστεί αυτό το δάνειο και γενικότερα τα οικονομικά του επαναστατικού κράτους. Βέβαια, πίσω από τα δύο σώματα βρίσκονται ισχυρές ομάδες προεστών και στρατιωτικών που προσπαθούν να επικρατήσουν πολιτικά και να επιβάλουν τη δική τους πολιτική γραμμή για την πορεία του επαναστατικού κράτους αλλά και της Επανάστασης γενικότερα. ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 113-114 )

(β) Αντίθετα με ό,τι συχνά γράφεται, η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος ήταν η πιο αντιπροσωπευτική του Αγώνα. Συμμετείχαν σχεδόν όλοι οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης, προεστοί, στρατιωτικοί, ιεράρχες, διανοούμενοι, ακόμα και ένα πλήθος μη εκλεγμένων παρατηρητών που δεν είχαν δικαίωμα ψήφου αλλά συμμετείχαν στις διεργασίες, ακόμα και στη διαβούλευση. Παρά τις έντονες αντιθέσεις, τις αντιπαραθέσεις, ακόμα και τις απειλές, η διαβούλευση ήταν ουσιαστική, έφερε για πρώτη φορά σε επαφή αγωνιστές από τόσο πολλές περιοχές του επαναστατημένου ελληνικού χώρου αλλά και απλό κόσμο, με διαφορετικές εμπειρίες, πεποιθήσεις, πολιτικούς και προσωπικούς στόχους, αντικρουόμενα συμφέροντα. Από τον Blaquiere μαθαίνουμε κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον: στις ζυμώσεις συμμετέχουν ακόμα και γυναίκες. Όχι μόνο η Μπουμπουλίνα ή η Μαντώ Μαυρογένη (οι οποίες είναι παρούσες και εμπλέκονται ενεργά) αλλά και γυναίκες του λαού που συγκεντρώνονται στο Άστρος ή, αμέσως μετά, στην Τρίπολη, συνοδεύοντας, μάλλον τους άντρες, τα παιδιά, τα αδέλφια τους. Στο Άστρος, σε αντίθεση με την Επίδαυρο, η αυτοπεποίθηση των Ελλήνων ήταν πολύ μεγαλύτερη. Ταυτόχρονα, όμως, οι εκπρόσωποι της ελληνικής κοινωνίας της εποχής ήταν πλέον και περισσότερο ρεαλιστές. Για πρώτη φορά έγινε αντιληπτή από όλους η σημασία της πολιτικής οργάνωσης, της υιοθέτησης Συντάγματος, η ανάγκη κεντρικής διοίκησης. Κυρίως, όμως, συνειδητοποίησαν όλοι την ανάγκη άσκησης εξωτερικής πολιτικής που θα εξασφάλιζε διεθνή αναγνώριση, ένα απαραίτητο εξωτερικό δάνειο, πιθανόν και συμμάχους. Για τους λόγους αυτούς θα πρέπει να θεωρούμε το πολιτικό αποτέλεσμα της Εθνοσυνέλευσης καθαρά θετικό αν και, προφανώς, δεν αποσόβησε τελικά την εμφύλια σύρραξη.

Αλλά αμφιβάλλω πολύ εάν θα μπορούσε να επιτύχει κάτι τέτοιο δεδομένων των έντονων αντιθέσεων, της σύγκρουσης συμφερόντων, τον ανταγωνισμό για την εξουσία. Άλλωστε κάθε πραγματική επανάσταση και μάλιστα τόσο ριζοσπαστική όπως η Ελληνική, εμπεριέχει ένα εμφύλιο πόλεμο.9 Στην ελληνική περίπτωση ο εμφύλιος ήταν αναπόφευκτος καθώς με την έναρξή της αυτή στερήθηκε και τον παραδοσιακό ηγέτη του Γένους των Ρωμιών (τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο Ε´) και τον ηγέτη της επαναστατικής οργάνωσης του Ελληνικού Έθνους (τον Αλέξανδρο Υψηλάντη). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αφήσει το πεδίο του πολιτικού ανταγωνισμού ανοικτό και μάλιστα με μεγάλο αριθμό ανταγωνιστών εκ των οποίων κανείς δεν θα μπορούσε να κυριαρχήσει πολιτικά χωρίς συμμαχίες και συμβιβασμούς. Επιπλέον, η επιτυχία της Επανάστασης προϋπόθετε την αποδοχή της ανάγκης οργάνωσης κεντρικής διοίκησης. Η αποδοχή αυτή έγινε εφικτή μόνο μετά την ήττα στην εμφύλια σύγκρουση όσων έβλεπαν συσταλτικά την Επανάσταση, είχαν δηλαδή μια περιορισμένη αντίληψη για την εξέλιξή της, τις προοπτικές της, τη ριζοσπαστικότητά της  ακόμα και την προοπτική εδαφικής επέκτασής της.

Θα πρέπει να προσθέσω και το εξής: η εμφύλια σύρραξη (και όχι εμφύλιος πόλεμος)10 δεν ήταν μόνο αναπόφευκτη, ήταν και απαραίτητη. Στην επιτυχία της απόβασης του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και τη διάλυση της ελληνικής άμυνας συνέβαλε, βεβαίως, το αποτέλεσμα της αποσάθρωσης που επέφερε η εμφύλια σύγκρουση.11 Αλλά η αποτυχία των Ελλήνων να αναχαιτίσουν τον Ιμπραήμ είχε μια άλλη κύρια αιτία, την αποτυχία τους να οργανωθούν στρατιωτικά και ειδικότερα να σχηματίσουν τακτικό στρατό που θα έλεγχε μια κεντρική διοίκηση. Η στρατιωτική τους αποτυχία, έτσι, αντανακλούσε την πολιτική τους αποτυχία: την αδυναμία συγκρότησης μιας ισχυρής κεντρικής εξουσίας που θα οργάνωνε και θα έλεγχε το στράτευμα. Η εμφύλια σύγκρουση, όμως, οδήγησε σε παγίωση της πολιτικής οργάνωσης, αποδοχή της, ακόμα και εσωτερικοποίηση των νέων θεσμών από μεγάλες ομάδες πληθυσμού που για πρώτη φορά αισθάνθηκαν μέλη μιας ενιαίας πολιτικής κοινότητας, όχι ενός χαλαρού ομοσπονδιακού σχήματος.12 Αυτή η εξέλιξη ενίσχυσε πολύ την εικόνα των Ελλήνων στο εξωτερικό. Όπως θα δούμε η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος έπαιξε κομβικό ρόλο στην ενίσχυση της θετικής εικόνας των Ελλήνων επαναστατών και στη σαφέστατη στροφή υπέρ των Ελλήνων του συνόλου, σχεδόν, του γαλλικού και του βρετανικού Τύπου. ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 114-116 )

(γ) Το συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από την Εθνοσυνέλευση του Άστρους δεν ήταν ένα νέο Σύνταγμα. Η Εθνοσυνέλευση αναθεώρησε το Σύνταγμα της Επιδαύρου, τα μέλη της συντακτικής επιτροπής και της ολομέλειας εργάστηκαν έχοντας την πρόθεση να αναθεωρήσουν το συνταγματικό κείμενο που είχε υιοθετηθεί στην Επίδαυρο, αν και είχαν συντακτική εξουσία. Είναι λάθος να χαρακτηρίζεται το Σύνταγμα του Άστρους ως ένα δεύτερο, νέο Σύνταγμα. Άλλωστε και οι ίδιοι οι συγγραφείς του το τόνισαν με την ονομασία που του έδωσαν: «Νόμος της Επιδαύρου». Δεν είναι ασήμαντη αυτή η παρεξήγηση καθώς δίνει μια λανθασμένη εικόνα για τις πολιτικές διεργασίες στο Άστρος, ιδίως την απόφαση των παραστατών για θεσμική συνέχεια αλλά και των συντακτών για ένα είδος αναθεώρησης που έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Οι στόχοι αυτοί είναι πολύ πιο σύνθετοι από αυτούς που συνήθως η βιβλιογραφία αναφέρει.

Βασικός σκοπός όσων εμπλέκονται είναι

(1) η καλύτερη και συστηματικότερη οργάνωση της κεντρικής διοίκησης και η κατάργηση του οιονεί ομοσπονδιακού χαρακτήρα της πολιτειακής οργάνωσης,

(2) η νομοτεχνική βελτίωση του κειμένου αλλά και η συνειδητά μεγαλύτερη έμφαση στη φιλελεύθερη και τη δημοκρατική αρχή,

(3) η ενίσχυση του νομοθετικού σώματος που δεν εξυπηρετεί, απαραίτητα, τις ισχυρές τοπικές εξουσίες, όπως σύντομα θα αποδείξουν τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν, αλλά πολιτικές και θεσμικές θεωρίες που εκπροσωπούνται, πλέον, όχι μόνο από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο Νέγρη αλλά και μεγάλο αριθμό νέων διανοουμένων που εμπλέκονται στη διαβούλευση αλλά και στην αναθεωρητική διαδικασία.13 ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ116 )

(δ) Το συνταγματικό κείμενο του Άστρους, δηλαδή το λεγόμενο «Σύνταγμα του Άστρους» (αλλά στην πραγματικότητα το αναθεωρημένο Σύνταγμα της Επιδαύρου), ήταν το επαναστατικό Σύνταγμα που εφαρμόστηκε σε μεγάλο βαθμό και σε μεγάλη έκταση στη διάρκεια του πολέμου, από τα μέσα του 1823 έως και τα μέσα του 1827. Ακόμα και όταν κάποιες διατάξεις του (οι οργανωτικές του πολιτεύματος) ανεστάλησαν,14 το Σύνταγμα συνέχισε να ισχύει, να εφαρμόζεται,15 να παράγει πολιτικά αποτελέσματα, να διαμορφώνει συνειδήσεις με τον προφανή «παιδαγωγικό» του ρόλο,16 και φυσικά να δημιουργεί θεσμική μνήμη.17 Άρα το συνταγματικό κείμενο που ψήφισε η Εθνοσυνέλευση του Άστρους ήταν, από πολλές απόψεις, το πιο επιδραστικό της επανάστασης.18  ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ116 )

Νέα στοιχεία για το Άστρος

….Περίπου έναν μήνα νωρίτερα, η γαλλική φιλελεύθερη εφημερίδα Le Constitutionnel (30 Αυγούστου 1823) ξεκινάει το κύριο άρθρο της με θέμα «την πραγματική κατάσταση της Ελλάδας» και «το δάνειο που θα συναφθεί εκ μέρους της», με παρόμοια φρασεολογία: «Τα γεγονότα στην Ισπανία απέσπασαν για ένα μικρό διάστημα την προσοχή μας από την Ελλάδα». Ακολουθεί η συνήθης φιλελληνική ρητορεία που όμως τονίζει πως η Ελληνική Επανάσταση είναι ευρωπαϊκό γεγονός και το άρθρο καταλήγει με μια αναλυτική περιγραφή της Εθνοσυνέλευσης του Άστρους. Η πηγή των πληροφοριών είναι ο ίδιος ο Edward Blaquiere, που στον δρόμο της επιστροφής προς το Λονδίνο μένει κάποιες μέρες στο Παρίσι και έχει επαφές με τους Γάλλους φιλελεύθερους (όπως έκανε και στην έναρξη του ταξιδιού του). O Constitutionnel δεν είναι μια τυχαία εφημερίδα, είναι η εφημερίδα με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία παγκοσμίως κατά τη δεκαετία του 1820 και επιπλέον η σημαντικότερη φιλελεύθερη εφημερίδα στην Ευρώπη. Παρακολουθεί το ταξίδι του Blaquiere στην Ελλάδα με ενδιαφέρον, έχει απευθείας επαφή μαζί του και επομένως εσωτερική πληροφόρηση, και διαβάζεται παντού: από τις Η.Π.Α. και τη Νότια Αμερική μέχρι το Λονδίνο και την Ελλάδα (όπου ακόμα κι όταν τα τεύχη της δεν φτάνουν, οι επιστολές Ελλήνων από τα Επτάνησα, την Ιταλία και το Παρίσι, ενημερώνουν ανελλιπώς για τα δημοσιεύματά της).

Ας δούμε πώς περιγράφει η γαλλική εφημερίδα αξιοποιώντας την υπεραισιόδοξη εικόνα που της παρέχει ο Blaquiere, την πολιτική κατάσταση της Ελλάδας μετά το Άστρος:

«Η πολιτική οργάνωση της χώρας συμβαδίζει με την κατάκτηση της ελευθερίας της. Η έναρξη των εργασιών της πρόσφατης Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος αποτέλεσε ένα εντυπωσιακό θέαμα. Οι εκλογές γέννησαν ένα πνεύμα γενικού ενθουσιασμού σ’ αυτή την ταλαίπωρη χώρα που μέχρι πρόσφατα ήταν σκλαβωμένη. Ψήφισαν οι κάτοικοι ακόμα και του μικρότερου χωριού και οι εκπρόσωποί τους συγκεντρώθηκαν σε έναν πορτοκαλεώνα. Εκεί, στην ύπαιθρο, έλαβαν χώρα οι εργασίες της. Στην περιοχή συγκεντρώθηκαν περισσότερα από 30.000 άτομα, και των δύο φύλων, που κατέκλεισαν τον χώρο της Εθνοσυνέλευσης και συμμετείχαν στις συζητήσεις για τις υποθέσεις της Συνομοσπονδίας. Υπήρχε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον στη διάρκεια της διαβούλευσης που όλοι περίμεναν με ανυπομονησία κάθε μέρα τα αποτελέσματα των εργασιών. Οι συνεδρίες πραγματοποιούνταν με εντυπωσιακή τάξη.

Θα αναφέρουμε απλώς πως οι διάφοροι νόμοι που υιοθετήθηκαν είχαν ως αντικείμενό τους την προστασία της ιδιοκτησίας, τη φορολογική πολιτική, το δικαίωμα αναφοράς και την ευθύνη των δημόσιων λειτουργών. Κυρίως όμως υιοθετήθηκε το Λανκαστεριανό σύστημα διδασκαλίας που έχει τελειοποιηθεί στη Γαλλία και έχει εξαπλωθεί στην Ελλάδα από μια εταιρεία στο Παρίσι που εργάστηκε με ζήλο για να τα καταφέρει. Ο κ. Blaquiere είδε να λειτουργεί στην Τριπολιτσά ένα σχολείο με μεγάλη επιτυχία. Πού βρισκόταν αυτό το σχολείο; Μέσα σε τζαμί. Ιδού το πνεύμα της Ελληνικής Επανάστασης!» ……

Αλλά ας δούμε πώς περιγράφει την Εθνοσυνέλευση του Άστρους ο Edward Blaquiere στην επίσημη δημοσιευμένη έκθεσή του:31

«Η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος θα πρέπει να θεωρείται ως ένα από τα πιο εντυπωσιακά και ενδιαφέροντα γεγονότα του αγώνα των Ελλήνων, ανεξάρτητα από τη σημασία των αποφάσεων που υιοθετήθηκαν εκεί και την αξιοπρέπεια και τη μετριοπάθεια που χαρακτήρισε τη διαβούλευση….

Πάρα πολλοί από τους αντιπροσώπους που ήταν παρόντες στο Άστρος με ενημέρωσαν πως τις συνεδρίες παρακολουθούσαν με μεγάλο ενδιαφέρον άτομα όλων των τάξεων, με ενθουσιασμό και ομόνοια με μία εξαίρεση, το θέμα της διανομής των εθνικών γαιών μεταξύ του λαού και των ηγετών του».

Καθώς επέστρεφε ο Edward Blaquiere στο Λονδίνο, πιθανόν να μετέφερε μια επιστολή που είχε ετοιμάσει ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στις 22 Απριλίου 1823.33 Η επιστολή απευθύνεται στα Γερμανικά και Ελβετικά Κομιτάτα και πρέπει να είναι ένα από τα τελευταία έγγραφα που υπογράφει ως πρόεδρος του Εκτελεστικού. Στην επιστολή αυτή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος περιγράφει την Εθνοσυνέλευση στο Άστρος:

«Αποτελεί ευχάριστο καθήκον για μένα να ενημερώνω τα Φιλελληνικά Κομιτάτα πως η Εθνοσυνέλευση της απελευθερωμένης Ελλάδας συνήλθε στο Άστρος, στον κόλπο του Ναυπλίου. Αποτελείται από εκπροσώπους της Πελοποννήσου, της Ανατολικής και Δυτικής [Στερεάς] Ελλάδας, της Κρήτης, της Εύβοιας και όλων των απελευθερωμένων νησιών του Αρχιπελάγους……»

….»Μετά το Άστρος η Ελληνική Επανάσταση φάνηκε πως μπήκε σε μια νέα φάση, «με τους καλύτερους οιωνούς». Καλύτερη θεσμική συγκρότηση, βαθύτερη πολιτική ενοποίηση, ισχυροποίηση της κεντρικής κυβέρνησης, ένας πιθανός σύμμαχος στο εξωτερικό, προοπτική εξωτερικού δανεισμού. Αλλά όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να αποτρέψουν την εμφύλια σύγκρουση που ήταν αναπόφευκτη αλλά και, πιθανόν, απαραίτητη» ( Αριστείδης Ν. Χατζής ,2023, σελ 125 )

Υποσημειώσεις

1. Ευχαριστίες για τα σχόλιά τους στον Δημήτρη Δημητρόπουλο, την Αγγελική Διαμαντοπούλου, τον Μιχάλη Σωτηρόπουλο και τη Λύντια Τρίχα.

2. Αν και γι’ αυτό ειδικά το θέμα έχουν δημοσιευθεί εξαιρετικές μονογραφίες που βασίζονται σε πολύ καλή έρευνα στα βρετανικά αρχεία. Βλ. ιδίως F. Rosen, Bentham, Byron and Greece: Constitutionalism, Nationalism, and Early Liberal Political Thought, (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1992· R. Beaton, Byron’s War: Romantic Rebellion, Greek Revolution, (εκδ. Cambridge University Press), Cambridge, 2013· Γ. Τζουρμανά, Βρετανοί Ριζοσπάστες Μεταρρυθμιστές: Φιλικές εταιρείες και κομιτάτα στο Λονδίνο (1790- 1823), (εκδ. Μουσείο Μπενάκη), Αθήνα, 2015. Βλ. επίσης σχετικά D. Dakin, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821-1833, (εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου), Θεσσαλονίκη, αρ. 8, 1955· C. M. Woodhouse, The Philhellenes, (εκδ. Hodder and Stoughton), London, 1969· Α.Δ. Λιγνάδης, Το πρώτον δάνειον της Ανεξαρτησίας (Διατριβή επί Διδακτορία), (αρ. Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου 10), Αθήνα, 1970· Α. Κουμαριανού, «Εισαγωγή» στο: Ο Τύπος στον Αγώνα, 1821-1827, Α. Κουμαριανού (επιμ.), τόμ. 1, (εκδ. Ερμής), Αθήνα, 1971, δ´-π´, ιδίως κθ´-νε´· W. St. Clair, That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence, (εκδ. Oxford University Press), Oxford, 1972· Α. Καρακατσούλη, «Μαχητές της Ελευθερίας» και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, (εκδ. Πεδίο), Αθήνα, 2016· A.N. Hatzis, “Establishing a Revolutionary Newspaper: Transplanting Liberalism in a Pre-Modern Society” στο: Human Rights in Times of Illiberal Democracies (Liber Amicorum in Memoriam of Stavros Tsakyrakis), L. Kiousopoulou, M. Tsirli, P. Voyatzis, επ., (εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη), Αθήνα, 2020, 293-317. 126 Ἐν Ἄστρει | Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις

3. Για το πρώτο ταξίδι του Blaquiere στην Ελλάδα, βλ. Α. Ν. Χατζής, «Ο πιο δημοφιλής ξένος που επισκέφτηκε την Ελλάδα: Νέα στοιχεία για το πρώτο ταξίδι του Edward Blaquiere στην επαναστατημένη Ελλάδα, την άνοιξη του 1823», Μνήμων (υπό έκδοση, 2023).
4. H πλήρης έκθεση του Blaquiere κυκλοφόρησε ως φυλλάδιο στα τέλη Σεπτεμβρίου 1823 (είχε ήδη προδημοσιευθεί σε εφημερίδες του Λονδίνου). Βλ. E. Blaquiere, Report on the Present State of the Greek Confederation, and on its claims to the support of the Christian World (read to the Greek Committee on Saturday, September 13, 1823), (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1823. Στην έκδοση αυτή προστέθηκαν αργότερα επιπλέον στοιχεία (Additional Facts) που δημοσιεύθηκαν σε εφημερίδες αλλά και μηνιαίες/ετήσιες πολιτικές επιθεωρήσεις. Το βιβλίο του με θέμα την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης κυκλοφόρησε στα τέλη Απριλίου του 1824. Βλ. E. Blaquiere, The Greek Revolution; its Origin and Progress: Together with some remarks on the religion, national character, &c. in Greece, (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1824.
5. Περισσότερα για το θέμα θα παρουσιάσω στον δεύτερο τόμο της ιστορίας της ελληνικής επανάστασης. Ο πρώτος τόμος (The Noblest Cause: The 1821 Greek War of Independence) έχει εκδοθεί σε ελληνική μετάφραση από τον Ν. Ρούσσο στο: Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821.
6. Με τον όρο παραδοσιακή ιστοριογραφία χαρακτηρίζω τη βιβλιογραφία για την Επανάσταση του 1821 που εκδίδεται περίπου μέχρι τη δεκαετία του 1970 και κυρίως την κυρίαρχη εικόνα για την εσωτερική πολιτική διαμάχη που αποτυπώνεται στον 12ο τόμο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους (βλ. Α. Δεσποτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΒ΄: Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821- 1832), (Εκδοτική Αθηνών), Αθήνα, 1975.) Σ’ αυτήν την κυρίαρχη τάση στην ιστοριογραφία συγκλίνει η «εθνική» ιστοριογραφία, η αριστερή λαϊκότροπη ιστοριογραφία, ακόμα και η ιστοριογραφία που προέρχεται από πανεπιστημιακούς ιστορικούς της εποχής. Από αυτήν την κυρίαρχη τάση ξεφεύγει μόνο ο John Petropulos στο μνημειώδες Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833-1843, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 1968, 19-150 και εν μέρει ο Douglas Dakin στο The Greek Struggle for Independence, 1821- 1833, (εκδ. Batsford), London, 1973. Δεν θα βρει, δηλαδή, κανείς σοβαρές διαφορές στην περιγραφή και την αξιολόγηση προσώπων και πολιτικών συγκρούσεων μεταξύ ιστορικών τόσο διαφορετικών μεταξύ τους όσο ο Απόστολος Βακαλόπουλος, ο Δημήτρης Φωτιάδης, ο Διονύσιος Κόκκινος, ο Τάσος Βουρνάς, ο Βασίλης Σφυρόερας, ο Γιώργος Λαμπρινός, ο Παναγιώτης Πιπινέλης, ο Τάκης Σταματόπουλος ή οι περισσότεροι συγ-γραφείς που εμπλέκονται στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Χωρίς καμία πρόθεση να υποτιμηθεί η μεγάλη συμβολή των παραπάνω στην ιστορία του νέου ελληνισμού, είναι προφανές πως από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 τα πράγματα αλλάζουν αργά αλλά σταθερά, κυρίως μετά τη δημοσίευση του έργου ιστορικών όπως ο Νίκος Σβορώνος, ο Σπύρος Ασδραχάς, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ο Χρήστος Λούκος και ο Πέτρος Πιζάνιας. Οι νέες τάσεις αποτυπώνονται στον τρίτο τόμο του εμβληματικού έργου, σε επιμέλεια Βασίλη Παναγιωτόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνι-σμού, 1700-2000, τόμ. Γ΄: Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1832: Ο αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού κράτους, (εκδ. Τα Νέα / Ελληνικά Γράμματα), Αθήνα, 2003. Αλλά για να γίνει πλήρως κατανοητή η συμβολή αυτού του έργου θα πρέπει να διαβα-στεί σε συνδυασμό με τους 16 τόμους της σειράς «Οι Ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας» (εκδ. Τα Νέα, 2009-2010) που ακολούθησαν και πάλι σε επιμέλεια Β. Παναγιωτόπουλου. 127 «Με τους καλύτερους οιωνούς»: Βλέπε επίσης Β. Κρεμμυδάς, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, (εκδ. Gutenberg), Αθήνα, 2016· Π.Θ. Πιζάνιας, Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1830, (εκδ. Εστία), Αθήνα, 2021· Χ. Λούκος, Μια σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Θεμέλιο), Αθήνα, 2022. Ακολουθούν βέβαια άλλες δύο γενιές νεότερων ιστορικών που στην πλειονότητά τους έχουν αποδεσμευτεί από τα παρωχημένα σχήματα και τα στερεότυπα που κυριαρχούσαν μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ο Mark Mazower, πρόσφατα, έκανε εξαιρετική δουλειά στο να συνοψίσει και να αξιοποιήσει πλήρως τις συμβολές της νέας ελληνικής ιστοριογραφίας σε μια σύνθεση που αποτυπώνει πλήρως αυτή τη μεγάλη στροφή. Βλ. M. Mazower, The Greek Revolution: 1821 and the Making of Modern Europe, (εκδ. Allen Lane / Penguin), London, 2021. Η παραδοσιακή ιστοριογραφία, βέβαια, παραμένει δημοφιλής αν και παρωχημένη, βλ. για παράδειγμα Κ. Παπαγιώργης, Τα Καπάκια (Βαρνακιώτης, Καραϊσκάκης, Ανδρούτσος), (εκδ. Καστανιώτης), Αθήνα, 2009 και την αυστηρή κριτική του Β. Κρεμμυδά, «Έτσι ‘καπακώνεται’ η Ιστορία: Η φοβερή οπισθοδρόμηση του Κωστή Παπαγιώργη», Τα Νέα, 2-3/8/2003, αναδημοσίευση στο Β. Κρεμμυδάς, Το Εικοσιένα: μύθοι και πραγματικότητες (επιλογή άρθρων, επιφυλλίδων και ομιλιών), Ευγενία Κρεμμυδά, επ., (εκδ. Εκδόσεις Καλλιγράφος), Αθήνα, 2021, 207-213.
7. Βλ. αναλυτικά Α. Καϊδατζής, Ο Συνταγματισμός του Εικοσιένα: Η συνταγματική πρακτική της Επανάστασης μέσα από τις πηγές, 1821-1827, (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 199-266 καθώς και Ξ. Κοντιάδης, Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών συνταγμάτων του 1821: Η θεμελιωτική στιγμή της Ελληνικής Πολιτείας, Αθήνα, 2021: 117-134. Συνολικά και συνοπτικά για την περίοδο, βλ. N. C. Alivizatos, “Assemblies and Constitutions”, στο The Greek Revolution: A Critical Dictionary, P. M. Kitromilides και C. Tsoukalas επ., (εκδ. Harvard University Press), Cambridge Massachusetts, 439-452.
8. Βλ. ενδεικτικά τα πρακτικά της τέταρτης συνεδρίασης την 1η Απριλίου 1823 στα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1832, Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμ. 3.1, (εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων), Αθήνα, 1971, 56.
9. D. Armitage, “Every Great Revolution is a Civil War” in Scripting Revolution: A Historical Approach to the Comparative Study of Revolutions, K.M. Baker και D. Edelstein επ., (εκδ. Stanford University Press), Stantford, 2015, 57-68. Επίσης, Κρεμμυδάς (βλ. σημ. 6), 144.
10. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την εμφύλια σύρραξη της περιόδου 1823- 1824, πολιτική σύγκρουση που πήρε και ένοπλη μορφή (ευχαριστώ τον Δημήτρη Δημητρόπουλο για την ιδέα). Βλ. ειδικά για το ζήτημα αυτό την ανάλυση του Πέτρου Πιζάνια (βλ. σημ. 6), 76-83.
11. M.B. Σακελλαρίου, Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο καταλύτης για την αποδιοργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης (24 Φεβρουαρίου – 23 Μαΐου 1825), (εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), Ηράκλειο, 2012 [1942] αλλά και Mazower (βλ. σημ. 6), 273-274.
12. Βλ. ενδεικτικά την αποτίμηση δύο κορυφαίων ιστορικών σε πρόσφατα κείμενά τους: «Με την επικράτηση στην εσωτερική σύγκρουση των εν γένει Ελλήνων αστών (εμπόρων καραβοκυραίων και διανοουμένων), και με τη σύμπραξη των παλαιών αρματωλών και των Σουλιωτών, ο πολιτικός συνασπισμός των ελληνικών ηγετικών ομάδων άρχισε να ομογενοποιείται πολιτικά, διαμορφώνοντας μια πρώτη μορφή εσωτερικά ιεραρχημένης ελληνικής άρχουσας τάξης. Και αυτό συνέβαλε αποφασιστικά στην επικράτησης της Επανάστασης.» (Πιζάνιας, βλ. σημ. 6, 83)· «[Με το τέλος του δεύτερου εμφυλίου] η εξουσία της εθνικής Διοίκησης εδραιώθηκε. Επιβλήθηκε έτσι ένα ενιαίο, εθνικό, ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο, η ένταξη στο οποίο αποτελούσε προϋπόθεση για νομιμότητα.» (Λούκος, βλ. σημ. 6, 67). Βλ. παρόμοια προσέγγιση στον Κρεμμυδά (βλ. σημ. 6, 129-144, ιδίως 142-143: «[ή]ταν όμως ένας πόλεμος όπου η νεωτερικότητα, που την υπερασπίζεται η παράταξη της διοίκησης, αντιπαλεύει με τις παραδοσιακές εξουσιαστικές σχέσεις»). Για την καλύτερη κατανόηση της εμφύλιας σύγκρουσης, βλ. Ν.Β. Ροτζώκος, Επανάσταση και Εμφύλιος Πόλεμος στο Εικοσιένα, (εκδ. Ηρόδοτος), Αθήνα, 2η εκδ. 2016.
13. Για τον Νέγρη, βλ. Α.Ν. Χατζής, «Η συνταγματική σκέψη του Θεόδωρου Νέγρη από τα Σάλωνα στο Άστρος», στο Η Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, 1821, Ε. Χατζηβασιλείου, (επιμ.), (Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία), Αθήνα, (2024, υπό έκδοση) και για το κλίμα στο Άστρος, Γ. Ψύλλας, Απομνημονεύματα του βίου μου [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας 8], Ελευθέριος Γ. Πρεβελάκης, (επιμ.), (Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού), Αθήνα, 1974 [1867-1869], 92-103.
14. Καϊδατζής (βλ. σημ. 7, 452-458).
15. Β. Σειρηνίδου, «Εις την δικαιοσύνην της Σεβαστής Διοικήσεως προστρέχων: Δικαστικοί θεσμοί και κοινωνία στην επαναστατημένη Ελλάδα», στο Ο Νέος Ελληνισμός, οι κόσμοι του και ο κόσμος: Αφιέρωμα στην Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Α. Παπαδία-Λάλα, Μ.Δ. Ευθυμίου, Π. Κονόρτας, Δ.Μ. Κοντογεώργης, Κ. Κωνσταντινίδου, Ι. Μαντούβαλος, Β. Σειρηνίδου, επ., (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 2021, 131-146· Ν. Ισμυρνιόγλου, «Οικονομία, διαμαρτυρία και διεκδίκηση στην επαναστατημένη Ελλάδα: Τα συλλογικά διαβήματα πολιτών προς την Προσωρινή Διοίκηση (1822-1826)», στο Όψεις της καθημερινότητας στην επαναστατημένη Ελλάδα, Β. Σειρηνίδου, επ., (εκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών / Τράπεζα Πειραιώς), Αθήνα, 2021, 111-150· Δ. Δημητρόπουλος, Λόγος Γυναικών: Δέκα Στιγμιότυπα από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Αντίποδες), Αθήνα, 2022.
16. Χρησιμοποιώ τον όρο όπως τον χρησιμοποιούσε παραδοσιακά η θεωρία δικαίου. Ο σύγχρονος όρος που έχει πλέον κυριαρχήσει είναι o «δηλωτικός ρόλος» του δικαίου. Για το ζήτημα βλέπε το εμβληματικό άρθρο του C.R. Sunstein, “On the expressive function of law”, University of Pennsylvania Law Review 144: 2021-2053, 1996 (το δίκαιο επηρεάζει τους κυρίαρχους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς, συχνά τους ωθεί σε νέες κατευθύνσεις).
17. Βλ. ιδιαίτερα τον εναρκτήριο λόγο του Αναστάσιου Πολυζωίδη, όταν ανέλαβε την προεδρία του δικαστηρίου στο Ναύπλιο, όπως αυτή δημοσιεύθηκε από την εφημερίδα Αθηνά στα τεύχη 108 (3/5/1833) και 109 (6/5/1833). Ο Πολυζωίδης αναφέρεται στο Σύνταγμα αν και επί 5,5 χρόνια η Ελλάδα κυβερνάται αυταρχικά και δεν είναι συνταγματικό κράτος.
18. Α.Ν. Χατζής (επιμ.), Τα Συντάγματα της Επανάστασης (1822-1827), (εκδ. Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών / Τα Νέα), 2021.
19. Α.Ν. Χατζής, «Οι άγνωστες πρώτες μεταφράσεις του Συντάγματος της Επιδαύρου – και τι μας αποκαλύπτουν» σε Τιμητικός Τόμος για την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, (εκδ. Σάκκουλας), Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2022, 661-699· του ίδιου, «Η υποδοχή του Συντάγματος της Επιδαύρου στον βρετανικό τύπο (1822-1823)» σε Κατανοώντας τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, Η. Κολοβός και Κ. Κωστής (επιμ.), (εκδ. Εκδόσεις Πατάκη), Αθήνα, 2022, 120-144.
20. Είναι χαρακτηριστικό πως η πρώτη μετάφραση του Συντάγματος της Επιδαύρου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Sun στις 27 Μαΐου 1822, δεν αναδημοσιεύθηκε πουθενά, παρέμεινε άγνωστη για δύο αιώνες και δεν φαίνεται να διαβάστηκε ούτε από τον κύκλο Bentham. Βλ. περισσότερα Χατζής, «Οι άγνωστες πρώτες μεταφράσεις» (βλ. σημ. 19), 665-666.
21. Δεν είναι ακριβής η μετάφραση του Republic στα ελληνικά. Ο Πιζάνιας (σημ. 6, 84-90), προτείνει τον όρο «λαϊκό πολίτευμα». Βλ. τις αντιρρήσεις του Φ. Παιονίδη, Πόσο δημοκρατικός ήταν ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας; Το ζήτημα της εκλογής των μελών των τριών πρώτων Εθνικών Συνελεύσεων, 1821-1827, (εκδ. Οκτώ), Αθήνα, 2022.
22. Επιστολή του Edward Blaquiere (Σαουθάμπτον) προς τον Bentham (Λονδίνο) με ημερομηνία 4 Μαΐου 1820. Δημοσιεύεται στο The Correspondence of Jeremy Bentham. Volume 9 (January 1817 to June 1820), Stephen Conway (ed.), (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1989, 430. Ο Blaquiere εξέδωσε τις εντυπώσεις του με τίτλο An Historical Review of the Spanish Revolution, including some account of Religion, Manners, and Literature in Spain, (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1822. Βλ. επίσης την εκτεταμένη εισαγωγή που έγραψε λίγο πριν αναχωρήσει για την Ελλάδα (την ολοκλήρωσε στις 25 Φεβρουαρίου 1823) για το βιβλίο του Giuseppe Pecchio, Anecdotes of the Spanish and Portuguese Revolutions, (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1823, v-xxiv. Ο Blaquiere εξέδωσε με δική του πρωτοβουλία τον τόμο και τον υπομνημάτισε. Ξεκινά την εισαγωγή αναφέροντας τα εξής: «Είναι τώρα πιο σαφές από κάθε άλλη φορά πως η διατήρηση της Ευρωπαϊκής ελευθερίας και η σταθερότητα της Βρετανικής ισχύος εξαρτάται από την αντίσταση της Ιβηρικής Χερσονήσου και της Ελλάδας ενάντια στην Ιερή Συμμαχία» (Blaquiere, “Introduction”, v). Στο ίδιο κείμενο διατυπώνει και την εξής κριτική: «Ερωτώ τους Φιλελεύθερους της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, γιατί δεν έχουν αναγνωρίσει ακόμα την ανεξαρτησία της Ελλάδας, της κλασικής Ελλάδας!». Οι Έλληνες έχουν ξεπεράσει τους επαναστάτες της Ιβηρικής Χερσονήσου και η μη-αναγνώρισή τους αποτελεί εγκληματική παράλειψη και δεν μπορεί τίποτε να τη δικαιολογήσει. Οι φίλοι της ελευθερίας και της ανθρωπότητας θα μετανιώσουν πικρά γι’ αυτήν την παράλειψη […] γιατί αν υπάρχει ένα έθνος στην Ευρώπη που μπορεί να συνεργαστεί και να τους βοηθήσει αποτελεσματικά αυτό είναι η Ελληνική Συνομοσπονδία [Hellenic Confederation].» (Blaquiere, “Introduction”, xx-xxi, η έμφαση στο πρωτότυπο). Είναι προφανές γιατί ο Blaquiere (αλλά και άλλοι) στα πρώτα του έργα χαρακτηρίζει «συνομοσπονδία» την Ελληνική πολιτεία. Όχι μόνο γιατί το Σύνταγμα της Επιδαύρου επέτρεψε την παράλληλη λειτουργία περισσότερων από πέντε τοπικών πολιτευμάτων αλλά και γιατί η συνομοσπονδία θυμίζει τα ρεπουμπλικανικά πολιτεύματα της Ελβετίας και των Η.Π.Α.
23. «Ο στόχος μου ήταν να εκπροσωπήσω το Κομιτάτο και να συγκεντρώσω πληροφορίες που απαιτούν επιτόπια επίσκεψη. Υπέθεσα ότι η παρουσία ενός εκπροσώπου θα αντιμετωπιζόταν θετικά από την προσωρινή ελληνική κυβέρνηση και τον ελληνικό λαό. Με υποδέχθηκαν με τόσο θερμό τρόπο που με έπεισε πως δεν είχα πέσει έξω.» (Blaquiere, Report, βλ. σημ. 4, 5). Βέβαια, ο Blaquiere δεν εκπροσωπεί μόνο το Κομιτάτο αλλά ατύπως και εμμέσως και τη βρετανική κυβέρνηση, ή τουλάχιστον τον Υπουργό Εξωτερικών με τον οποίο έχει άμεση επαφή. Αυτός είναι ένας ρόλος που ο ίδιος επιθυμεί, το Κομιτάτο το ενθαρρύνει, ενώ οι Έλληνες που τον υποδέχονται το θεωρούν ως κάτι δεδομένο. Για περισσότερα Χατζής (βλ. σημ. 3).
24. Το οποίο θα ονομαστεί αργότερα η «φιλελεύθερη τριετία» (Trienio Liberal). Βλ. αντί άλλων για τις φιλελεύθερες επαναστάσεις στη Νότια Ευρώπη το πολύ πρόφατο έργο του M. Isabella, Southern Europe in the Age of Revσolutions, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 2023. Βλ. επίσης M. Isabella και K. Zanou, επ., Mediterranean Diasporas: Politics and Ideas in the Long 19th Century, (εκδ. Bloomsbury), London, 2016· J. Innes, M. Philp, (επιμ.), Re-Imagining Democracy in the Mediterranean, 1780-1860, (εκδ. Oxford University Press), Oxford, 2018.
25. Βλ. την επιστολή του Ιγνάτιου που κατοικούσε στην Πίζα, με ημερομηνία 6/18 Αυγούστου 1822, προς τον John Bowring που βρισκόταν στη Μαδρίτη για να αποτιμήσει την κατάσταση. Βλ. Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Μνημεία της Ελληνικής ιστορίας, τόμ. 4, Ιγνάτιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας (1766-1828), Τεύχος ΙΙ. Αλληλογραφία, Πολιτικά Υπομνήματα, Λόγοι, Σημειώματα περί Ιγνατίου, (εκδ. Ακαδημία Αθηνών), Αθήνα, 1961, 144-145. Λίγο αργότερα ο Bowring και ο Blaquiere θα συναντήσουν τον Ανδρέα Λουριώτη, ειδικό απεσταλμένο της ελληνικής επαναστατικής κυβέρνησης με διπλή εντολή από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο: να αναζητήσει οικονομική βοήθεια στην Ιβηρική χερσόνησο και να πραγματοποιήσει διερευνητικές επαφές με τους βρετανούς φιλελεύθερους. Όπως γνωρίζουμε, ο Λουριώτης ακολούθησε τον Blaquiere στο Λονδίνο όπου και έφτασαν στα τέλη του Ιανουαρίου του 1823. Για περισσότερα Χατζής (βλ. σημ. 3).
26. Βλ. ενδεικτικά τις «Παρατηρήσεις επί του προσωρινού πολιτεύματος της Ελλάδος γενομένου εν Επιδαύρω […] και σχέδιον επιδιορθώσεως του αυτού» στο Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας, 1778-1832, τόμ. Θ΄, 1823, Α. Λιγνός (επιμ.), (εκδ. Εφημερίς Σφαίρα), Πειραιάς, 1927, 78-92. Οι συγγραφείς υπογράφουν με τα αρχικά Δ.Σ.Κ. και Ε.Μ.Σ.
27. Για το ταξίδι του Blaquiere με τον Λουριώτη, από το Λονδίνο στον Μοριά, και τα διάφορα εμπόδια που συνάντησαν στην Ιταλία, βλ. μερικά νέα ευρήματα στο Χατζής (βλ. σημ. 3).
28. Όπως έμμεσα δηλώνει ο ίδιος στο αδημοσίευτο ημερολόγιό του. Βλ. Χατζής (βλ. σημ. 3). Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και οι συνεργάτες του μετέφεραν στον Blaquiere αρκετές πληροφορίες και του έδωσαν πρόσβαση ακόμα και στις σημειώσεις τους από τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης. Βλ. Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος. Ήτοι συλλογή των περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επίσημων πράξεων, από του 1821 μέχρι τέλους του 1832. τόμ. Β´, Ανδρέας Ζ. Μάμουκας, (επιμ.), (Τυπογραφία Ηλία Χριστοφίδου) Πειραιάς, 1839, 57-84.
29. Χατζής (βλ. σημ. 3).
30. Για περισσότερα βλ. τις αναφορές στη σημ. 2.
31. Blaquiere, Report (βλ. σημ. 4), 6-8.
32. Μια διακήρυξη που είναι λιγότερο γνωστή σήμερα, ιδίως σε σχέση με την περίφημη διακήρυξη της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου (15 Ιανουαρίου 1822). Η «Διακήρυξις της Εθνικής Δευτέρας των Ελλήνων Συνελεύσεως» (της 18ης Απριλίου 1823) αναδημοσιεύεται στο Χατζής (βλ. σημ. 17, 89-90). Βλ. Σωτηρόπουλος, «H Διακήρυξη του Άστρους στο πλαίσιο της εποχής της», ενταύθα, 173.
33. Η επιστολή έφτασε στη Ζυρίχη στα μέσα Ιουλίου και στις 17 Ιουλίου 1823 προωθήθηκαν αντίγραφά της στα κομιτάτα με τη συνυπογραφή του Ελβετού φιλέλληνα M. Hizzel.
34. Όπως εξομολογήθηκε ο ίδιος στον Blaquiere (Χατζής, βλ. σημ. 3 αλλά και Blaquiere, History, βλ. σημ. 4, 256-257).
35. Rosen (βλ. σημ. 2), 234-243.

Πηγές  (Σελ 131-134)

Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1832, Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμ. 3.1, (εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων), Αθήνα, 1971.

Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας, 1778-1832, τόμ. Θ΄ (1823), Α. Λιγνός (επιμ.), (εκδ. Εφημερίς Σφαίρα), εν Πειραιά, 1927.

Μάμουκας Ανδρέας Π., (επιμ.), Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος. Ήτοι συλλογή των περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επίσημων πράξεων, από του 1821 μέχρι τέλους του 1832, τόμ. Β΄, (Τυπογραφία Ηλία Χριστοφίδου), Πειραιάς, 1839.

Πρωτοψάλτης Εμμανουήλ Γ., (επιμ.), Μνημεία της Ελληνικής ιστορίας, τόμ. 4,

Ιγνάτιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας (1766-1828), τόμ. 4 Τεύχος ΙΙ. Αλληλογραφία, Πολιτικά Υπομνήματα, Λόγοι, Σημειώματα περί Ιγνατίου, (εκδ. Ακαδημία Αθηνών), Αθήνα, 1961.

The British Newspaper Archive, The British Library.

Bentham Papers Archive, University College London.

The Correspondence of Jeremy Bentham. Volume 9 (January 1817 to June 1820), Stephen Conway, ed., (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1989.

London Greek Committee Archives, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας και King’s College London.

Βιβλιογραφία

Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΒ΄ (εκδ. Εκδοτική Αθηνών), Αθήνα, 1975.

Δημητρόπουλος Δημήτρης, Λόγος Γυναικών: Δέκα Στιγμιότυπα από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Αντίποδες), Αθήνα, 2022.

Ισμυρνιόγλου Νίκος, «Οικονομία, διαμαρτυρία και διεκδίκηση στην επαναστατημένη Ελλάδα: Τα συλλογικά διαβήματα πολιτών προς την Προσωρινή Διοίκηση (1822-1826)», στο: Όψεις της καθημερινότητας στην επαναστατημένη Ελλάδα, Β. Σειρηνίδου, (επιμ.), (εκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών / Τράπεζα Πειραιώς), Αθήνα, 2021, 111-150.

Καϊδατζής Ακρίτας, Ο Συνταγματισμός του Εικοσιένα: Η συνταγματική πρακτική της Επανάστασης μέσα από τις πηγές, 1821-1827, (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 2021.

Καρακατσούλη Άννα, “Μαχητές της Ελευθερίας” και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, (εκδ. Πεδίο), Αθήνα, 2016.

Κοντιάδης Ξενοφών, Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών συνταγμάτων του 1821: Η θεμελιωτική στιγμή της Ελληνικής Πολιτείας, (εκδ. Καστανιώτης), Αθήνα, 2021.

Κουμαριανού Αικατερίνη, «Εισαγωγή» στο: Ο Τύπος στον Αγώνα, 1821-1827, Α. Κουμαριανού (επιμ.), τόμ. 1, (εκδ. Ερμής), Αθήνα, 1971, δ´-π´.

Κρεμμυδάς Βασίλης, «Έτσι “καπακώνεται” η Ιστορία: Η φοβερή οπισθοδρόμηση του Κωστή Παπαγιώργη», Τα Νέα, 2-3/8/2003.

Κρεμμυδάς Βασίλης, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, (εκδ. Gutenberg), Αθήνα, 2016.

Κρεμμυδάς Βασίλης, Το Εικοσιένα: μύθοι και πραγματικότητες (επιλογή άρθρων, επιφυλλίδων και ομιλιών), Ευγενία Κρεμμυδά, (επιμ.), (Εκδόσεις Καλλιγράφος), Αθήνα, 2021.

Λιγνάδης Αναστάσιος Δ., Το πρώτον δάνειον της Ανεξαρτησίας (Διατριβή επί Διδακτορία), Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, αρ. 10, Αθήνα, 1970.

Λούκος Χρήστος, Μια σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Θεμέλιο), Αθήνα, 2022.

Παιονίδης Φιλήμων, Πόσο δημοκρατικός ήταν ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας; Το ζήτημα της εκλογής των μελών των τριών πρώτων Εθνικών Συνελεύσεων, 1821- 1827, (εκδ. Οκτώ), Αθήνα, 2022.

Παναγιωτόπουλου Βασίλης, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1700-2000, τόμ. Γ΄: Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1832: Ο αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού κράτους, (εκδ. Τα Νέα / Ελληνικά Γράμματα), Αθήνα, 2003.

Παπαγιώργης Κωστής, Τα Καπάκια (Βαρνακιώτης, Καραϊσκάκης, Ανδρούτσος), (εκδ. Καστανιώτης), Αθήνα, 2009.

Πιζάνιας Πέτρος Θ., Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1830, (εκδ. Εστία), Αθήνα, 2021.

Ροτζώκος Νικόλαος Β., Επανάσταση και Εμφύλιος Πόλεμος στο Εικοσιένα, (εκδ. Ηρόδοτος), 2η εκδ., Αθήνα, 2016.

Σακελλαρίου Μιχάλης Β., Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο καταλύτης για την αποδιοργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης (24 Φεβρουαρίου – 23 Μαΐου 1825), (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), Ηράκλειο, 2012 [1942].

Σειρηνίδου Βάσω, «Εις την δικαιοσύνην της Σεβαστής Διοικήσεως προστρέχων: Δικαστικοί θεσμοί και κοινωνία στην επαναστατημένη Ελλάδα», στο: Ο Νέος Ελληνισμός, οι κόσμοι του και ο κόσμος: Αφιέρωμα στην Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Α. Παπαδία-Λάλα, Μ.Δ. Ευθυμίου, Π. Κονόρτας, Δ.Μ. Κοντογεώργης, Κ. Κωνσταντινίδου, Ι. Μαντούβαλος, Β. Σειρηνίδου, (επιμ.), (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 2021, 131-146.

Σωτηρόπουλος Μιχάλης, «H Διακήρυξη του Άστρους στο πλαίσιο της εποχής της» (ενταύθα), 173.

Τζουρμανά Γιάννα, Βρετανοί Ριζοσπάστες Μεταρρυθμιστές: Φιλικές εταιρείες και κομιτάτα στο Λονδίνο (1790-1823), (εκδ. Μουσείο Μπενάκη), Αθήνα, 2015.

Χατζής Αριστείδης Ν. (επιμ.), Τα Συντάγματα της Επανάστασης (1822-1827), (εκδ. Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών / Τα Νέα), 2021.

Χατζής Αριστείδης Ν., Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Μτφ. Ν. Ρούσσος, (εκδ. Παπαδόπουλος), Αθήνα, 2021.

Χατζής Αριστείδης Ν., «Η υποδοχή του Συντάγματος της Επιδαύρου στον βρετανικό τύπο (1822-1823)» σε Κατανοώντας τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, Η. Κολοβός και Κ. Κωστής, (επιμ.), (Εκδόσεις Πατάκη), Αθήνα, 2022, 120-144.

Χατζής Αριστείδης Ν., «Οι άγνωστες πρώτες μεταφράσεις του Συντάγματος της Επιδαύρου  και τι μας αποκαλύπτουν» σε Τιμητικός Τόμος για την Πρόεδρο   της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, (εκδ. Σάκκουλας), Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2022, 661-699.

Χατζής Αριστείδης Ν. «Ο πιο δημοφιλής ξένος που επισκέφτηκε την Ελλάδα: Νέα στοιχεία για το πρώτο ταξίδι του Edward Blaquiere στην επαναστατημένη Ελλάδα, την άνοιξη του 1823», Μνήμων 40 (υπό έκδοση, 2023).

Χατζής Αριστείδης Ν. «Η συνταγματική σκέψη του Θεόδωρου Νέγρη από τα Σάλωνα στο Άστρος», στο: Η Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, 1821, Ε. Χατζηβασιλείου, (επιμ.), (εκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία), Αθήνα, (2024, υπό έκδοση).

Ψύλλας Γεώργιος, Απομνημονεύματα του βίου μου [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας 8], Ελευθέριος Γ. Πρεβελάκης (επιμ.), (εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού), Αθήνα, 1974 [1867-1869].

Alivizatos Nicos C., “Assemblies and Constitutions”, στο: The Greek Revolution: A Critical Dictionary, Paschalis M. Kitromilides και C. Tsoukalas (επιμ.), (εκδ. Harvard University Press), Cambridge, Massachusetts, 439-452.

Armitage David, “Every Great Revolution is a Civil War” στο: Scripting Revolution: A Historical Approach to the Comparative Study of Revolutions, K.M. Baker και D. Edelstein επ., (εκδ. Stanford University Press), Stanford, 2015, 57-68.

Beaton Roderick, Byron’s War: Romantic Rebellion, Greek Revolution, (εκδ. Cambridge University Press), Cambridge, 2013. Blaquiere Edward, An Historical Review of the Spanish Revolution, including some account of Religion, Manners, and Literature in Spain, (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1822.

Blaquiere Edward, Report on the Present State of the Greek Confederation, and on its claims to the support of the Christian World (read to the Greek Committee on Saturday, September 13, 1823), (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1823.

Blaquiere Edward, The Greek Revolution; its Origin and Progress: Together with some remarks on the religion, national character, &c. in Greece, (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1824.

Dakin Douglas, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821-1833, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, (εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου), αρ. 8, Θεσσαλονίκη, 1955.

Dakin Douglas, The Greek Struggle for Independence, 1821-1833, (εκδ. Batsford), London, 1973.

Hatzis Aristides N., “Establishing a Revolutionary Newspaper: Transplanting Liberalism in a Pre-Modern Society” στο: Human Rights in Times of Illiberal Democracies (Liber Amicorum in Memoriam of Stavros Tsakyrakis), L. Kiousopoulou, M. Tsirli, P. Voyatzis, (επιμ.), (εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη), Αθήνα, 2020, 293-317.

Innes Joanna, Philp Mark, (επιμ.), Re-Imagining Democracy in the Mediterranean, 1780-1860, (εκδ. Oxford University Press), Oxford, 2018.

Μaurizio Isabella, Zanou Konstantina, (επιμ.), Mediterranean Diasporas: Politics and Ideas in the Long 19th Century, (εκδ. Bloomsbury), London, 2016.

Μaurizio Isabella, Southern Europe in the Age of Revolutions, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 2023.

Mazower Mark, The Greek Revolution: 1821 and the Making of Modern Europe, (εκδ. Allen Lane / Penguin), London, 2021.

Pecchio Giuseppe, Anecdotes of the Spanish and Portuguese Revolutions, [με εισαγωγή και σχόλια από τον Edward Blaquiere], (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1823.

Petropulos John, Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833-1843, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 1968.

Rosen F., Bentham, Byron and Greece: Constitutionalism, Nationalism, and Early Liberal Political Thought, (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1992.

St Clair William, That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence, (εκδ. Oxford University Press), Oxford,1972

Sunstein Cass R., “On the expressive function of law”, University of Pennsylvania Law Review 144: 2021-2053, 1996. Woodhouse C.M., The Philhellenes, (εκδ. Hodder and Stoughton), London, 1969

Δείτε το βιβλίο στο σύνδεσμο

Ἐν Ἄστρει Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις (astros-kynourianews.gr)

astrosgr.com – Γιάννης Κουρόγιωργας

Πηγές

Σμαράγδη Ι.Αρνανίτη :2023,  Ἐν Ἄστρει  Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις, 29 Μαρτίου -18 Απριλίου 1823  , τα γεγονότα – οι πρωταγωνιστές – οι αποφάσεις

Το “Σύνταγμα του Άστρους” και η “Διακήρυξη της Β΄των Ελλήνων Συνελεύσεως” της ανεξαρτησίας στην υφήλιο . – astrosgr.com

Ο «Ιερός χώρος» της Β’Εθνοσυνέλευσης των Ελλήνων είναι εδώ, μπροστά μας,στο ιστορικό Άστρος Κυνουρίας «Ελλάδα 2021» – astrosgr.com