Από τον συνεργάτη μας, Γιάννη Δ.Κουρμπέλη
Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Γεράσιμος Α’ (κατά κόσμον Κωνσταντίνος Δ. Πρωτοπαπάς) (1839 – 9 Φεβρουαρίου 1897), ήταν Αγιαννίτης Ορθόδοξος κληρικός και ιεράρχης. Ο Πατριάρχης Γεράσιμος, αναφέρεται από πολλούς ως μία από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές φυσιογνωμίες των τελευταίων 500 χρόνων. Όντας η σημαντικότερη και πιο εξέχουσα προσωπικότητα που έχει αναδείξει ο Άγιος Ιωάννης στον χώρο της εκκλησίας, τιμήθηκε πολλές φορές τόσο στα Ιεροσόλυμα όσο και στην πατρίδα του. Από μικρή ηλικία έδειξε την κλίση του προς τον θεό και διετέλεσε: Επίσκοπος Φιλαδέλφειας (1877 – 1881), Μητροπολίτης Σκυθουπόλεως (1881 – 1885), Πατριάρχης Αντιοχείας (1885 – 1891) και Πατριάρχης Ιεροσολύμων (1891 – 1897).
Βιογραφία
Ο Γεράσιμος Πρωτοπαπάς γεννήθηκε το 1839 στον Άγιο Ιωάννη, ως <<Κωνσταντίνος>> και ήταν τέκνο του Δημητρίου Πρωτοπαπά, πρόσωπο με πλούσια πολιτική δράση κατά τα μετεπαναστατικά χρόνια. Αδερφός του Γεράσιμου, από την ίδια μητέρα, ήταν ο Ανδριανός Πρωτοπαπάς. Ο Γεράσιμος είχε και άλλα αδέρφια ετεροθαλή (από τον ίδιο πατέρα): τον Ματθαίο, τον Αντώνιο, ο οποίος διετέλεσε επί πολλά έτη σχολάρχης της Σχολής Καρυτσιώτη του Άστρους, την Παρασκευή σύζυγο Νικολάου Μπογδάνου, την Ελένη σύζυγο Σπυρίδωνα Αναγνωστόπουλου και την Μεταξία (<<Μεταξού>>) σύζυγο Δημητρίου Μιχαλίτση. Η οικογένεια Πρωτοπαπά είναι μία από τις σπουδαιότερες του Αγίου Ιωάννου, αφού ανέδειξε τον σημαντικό Αγιαννίτη προεστό και πολιτικό Ματθαίο Πρωτοπαπά, με πλούσια δράση κατά την διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και στα μετεπαναστατικά χρόνια, ο οποίος το διάστημα 1851 – 1858 διετέλεσε Δήμαρχος Θυρέας. Η οικογένεια αυτή ανέδειξε και πολλούς κληρικούς – ιεράρχες, όπως ο θείος του Πατριάρχη Γεράσιμου, Επίσκοπος Λύδης Γεράσιμος και ο άλλος θείος του, αρχιμανδρίτης Ιωήλ Πρωτοπαπάς. Το πατρικό σπίτι του Πατριάρχη στον Άγιο Ιωάννη είναι αυτό που ανήκει στον Χαρίλαο Φάκλαρη, στην πλατεία του χωριού. Κατ’ άλλους (μεταξύ των οποίων και ο ιστοριοδίφης Νικόλαος Ι. Φλούδας), το πατρικό του σπίτι ήταν αυτό που ανήκει στον Μαρίνο Αλουπογιάννη ή Μαρινάκο, κοντά στο παλιό Δημοτικό σχολείο. Το πατρικό σπίτι του στο Άστρος είναι αυτό που ανήκει στον Χαρίλαο Φάκλαρη, γνωστό ως <<Πύργος της Μαργιέτας>>.
Το πατρικό σπίτι του Πατριάρχη Γεράσιμου στον Άγιο Ιωάννη. Βρίσκεται στην πλατεία του χωριού, δίπλα στο καφενείο <<Πλατάνα>>. Μπροστά από το σπίτι του έχει στηθεί η προτομή του πατριάρχη (βλέπε και: Αρχοντικά του Αγίου Ιωάννη – Μέρος Δ’).
Το κατ’ άλλους πατρικό σπίτι του Πατριάρχη στον Άγιο Ιωάννη. Βρίσκεται στο κάτω μέρος του χωριού, κοντά στο παλιό Δημοτικό Σχολείο (βλέπε και: Αρχοντικά του Αγίου Ιωάννη – Μέρος Δ’).
Το πατρικό σπίτι του Πατριάρχη στο Άστρος. Βρίσκεται στις βόρειες παρυφές του Άστρους και είναι από τα παλαιότερα σπίτια της περιοχής. Ονομάζεται και <<Πύργος της Μαργιέτας>>, γιατί άνηκε στην μαμή της οικογένειας Πρωτοπαπά, εν ονόματι Μαργιέτα.
Ο Γεράσιμος διδάχτηκε τα πρώτα γράμματα στην Σχολή του χωριού του, όπου φοίτησε για 2 – 3 έτη. Τον συναντάμε, μάλιστα, σε έγγραφο των αποτελεσμάτων των δημοσίων εξετάσεων του 1848 με το όνομα <<Κωνσταντίνος Πρωτοπαπάς>>. Στο έγγραφο αυτό καταγράφονται 72 μαθητές που φοιτούσαν στη Σχολή του Αγίου Ιωάννη. Το έγγραφο υπογράφει ο τότε Δήμαρχος Ιωάννης Ζαφειρόπουλος {πηγή: Γ.Α.Κ.}. Σε ηλικία 13 ετών, το 1852 δηλαδή, ο νεαρός Κωνσταντίνος Πρωτοπαπάς μετέβη στα Ιεροσόλυμα και παρέμεινε κοντά στον θείο του, Επίσκοπο Λύδης Γεράσιμο. Ο Γεράσιμος αυτός είχε στενές φιλικές σχέσεις με τον τότε Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κύριλλο και ήταν εξέχων μέλος της Αγιοταφικής κοινότητας. Ο Επίσκοπος Γεράσιμος, αδερφός του πατέρα του νεαρού Κωνσταντίνου, διέκρινε αμέσως τον αγαθό χαρακτήρα του και τον έστειλε να σπουδάσει στην Θεολογική Σχολή Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα. Ο Κωνσταντίνος διακρίθηκε για την φιλομάθειά και τον ευγενικό χαρακτήρα του και αποφοίτησε το 1861 <<κρατιστεύσας>>, δηλαδή αριστεύσας. Το επόμενο έτος εκάρη μοναχός και χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος στον Πανάγιο Τάφο, από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κύριλλο, όπου έλαβε το όνομα <<Γεράσιμος>>, προς τιμήν του θείου του. Σύντομα εστάλη στο Εθνικό πανεπιστήμιο των Αθηνών για να σπουδάσει φυσικομαθηματικά, στα οποία είχε ιδιαίτερη κλίση. Μετά από 4 χρόνια επέστρεψε στα Ιεροσόλυμα όπου διορίστηκε καθηγητής στην Σχολή Τιμίου Σταυρού.
Η Θεολογική Σχολή των Ιεροσολύμων. Εδώ σπούδασε για 9 χρόνια ο Κωνσταντίνος Πρωτοπαπάς.
Το 1872 ο Γεράσιμος, 33 ετών, προήχθη σε πρεσβύτερο και στη συνέχεια σε αρχιμανδρίτη. Ως αρχιμανδρίτης ανέλαβε διάφορες θέσεις, με πιο σημαντική αυτή του <<αρχιγραμματέα του Ιερού κοινού του Παναγίου Τάφου>>. Το 1877, σε ηλικία 33 ετών χειροτονήθηκε <<Επίσκοπος Φιλαδέλφειας>>, τίτλος που υπαγόταν στην δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων. Το 1879 ο Γεράσιμος απεστάλη στο Βερολίνο ως εκπρόσωπος του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, προκειμένου να υποστηρίξει τα δικαιώματα του Πατριαρχείου για το μοναστηριακό ζήτημα, που ήταν μια σοβαρή υπόθεση που ταλάνιζε την Ορθόδοξη εκκλησία. Ο Γεράσιμος, μάλιστα, υπέβαλε και σχετικό υπόμνημα στον Καγκελάριο της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, Όττο φον Μπίσμαρκ. Το 1880 στάλθηκε στο Βουκουρέστι, μαζί με τον Μητροπολίτη Νικομηδείας Φιλόθεο, για το μοναστηριακό ζήτημα.
Το 1881 ο Γεράσιμος Πρωτοπαπάς προβιβάστηκε σε <<Μητροπολίτη Σκυθουπόλεως>>, στην Κωνσταντινούπολη. Η Μητρόπολη Σκυθουπόλεως υπαγόταν στην δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων (η Σκυθούπολη ή Σκυθόπολις ήταν ιστορική περιοχή της Παλαιστίνης). Το 1885, μετά την εκδημία του Πατριάρχη Αντιοχείας Ιερόθεου, ο κλήρος και ο λαός επέλεξαν ως νέο πατριάρχη τον Γεράσιμο. Η επιλογή αυτή επικυρώθηκε μάλιστα και από τον σουλτάνο, με διάταγμα του Ιουλίου του 1885. Έτσι ο Γεράσιμος έγινε Πατριάρχης Αντιοχείας και ο λαός τον υποδέχτηκε με μεγάλη αγάπη και ενθρονίστηκε πανηγυρικά στην Δαμασκό. Ο Γεράσιμος ωφέλησε πολλαπλά τον λαό της Αντιόχειας και αυτό αναγνωρίστηκε από πολλούς ιεράρχες. Συγκεκριμένα, ο αρχιμανδρίτης Φώτιος κατά την ενθρόνιση του Γεράσιμου Πρωτοπαπά ως Πατριάρχη Ιεροσολύμων το 1891, έλεγε:
<<…την δε ποιμαντορίαν σου, την εν τη πατριαρχεία Αντιοχείας, τις ο μη ανομολογών ευδόκιμον εν πάσι και κατά πάντα;;…>>
Στις 27 Φεβρουαρίου 1891 η Ιερά σύνοδος του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων επέλεξε παμψηφεί ως νέο Πατριάρχη τον Γεράσιμο Πρωτοπαπά. Το γεγονός αυτό συνέβη λόγω της σωματικής ασθένειας που έπληξε τον μέχρι τότε πατριάρχη Νικόδημο. Η εκλογή αυτή ήταν μία σπάνια και έκτακτη πράξη, αλλά συγχωρήθηκε λόγω της έκτακτης κατάστασης που είχε δημιουργηθεί εκεί. Την εκλογή του νέου πατριάρχη ανήγγειλε ο τοποτηρητής του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων στον Οικομενικό Πατριάρχη, ο οποίος με τη σειρά του συνεχάρη τον νεοεκλεγέντα Γεράσιμο με τηλεγράφημα στις 4 Μαρτίου 1891. Ο Γεράσιμος παραιτήθηκε από τον θρόνο του Πατριαρχείου Αντιοχείας στις 28 Μαρτίου 1891, γεγονός το οποίο λύπησε βαθύτατα τον λαό της Αντιοχείας. Συγκινητικό γεγονός αποτελεί και το γεγονός ότι το πρώτο δεκαήμερο του Απριλίου, οι αρχές του τόπου, οι κληρικοί, πολιτικοί και προύχοντες τον αποχαιρετούσαν και του εξέφραζαν τις θερμές του ευχές. Ο Πατριάρχης έφυγε από τη Βηρυτό στις 10 Απριλίου 1891, συνοδευόμενος από πλήθος κόσμου που τον αποχαιρέτησαν με δάκρυα στα μάτια.
Ο Πατριάρχης Γεράσιμος έφτασε στα Ιεροσόλυμα στις 12 Απριλίου 1891, όπου τον υποδέχτηκαν πανηγυρικά πλήθος συγκινημένων και χαρούμενων Χριστιανών. Ο λαός <<ως μυρμήγκια και περιβεβλημένος εόρτια και σκιρτών εν αγαλλιάσει προήγαγεν αυτόν επί τον ναόν της Αναστάσεως…>>. Λίγο αργότερα έγινε και η ενθρόνιση του, όπου εκφώνησε τον πρώτο πανηγυρικό του λόγο ως Πατριάρχης Ιεροσολύμων. Αυτή ήταν μία από τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του, αφού με την κατάληψη αυτής της θέσης διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων. Ο νέος πατριάρχης με τα πολυσχιδή προσόντα του και την εμπειρία του αποκατέστησε την τάξη και την ομόνοια και επιδιόρθωσε αμέσως τα οικονομικά του πατριαρχείου. Κατέβαλε επίσης μεγάλες προσπάθειες υπέρ της διάδοσης των ελληνικών γραμμάτων στα σχολεία της περιοχής, ενώ παράλληλα επανίδρυσε την Θεολογική σχολή των Ιεροσολύμων. Υποστήριζε επίσης και τα άπορα παιδιά, ίδρυσε μάλιστα και ειδική σχολή γι’ αυτά. Γι’ αυτές και πολλές άλλες του ενέργειες, τιμήθηκε πολλές φορές από την εκκλησία και το κράτος (όπως θα δούμε παρακάτω) και γι’ αυτό θεωρείται από πολλούς ως μία από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές προσωπικότητες των τελευταίων 500 χρόνων !!
Ο ναός της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα. Εδώ ενθρονίστηκε ο Πατριάρχης Γεράσιμος στις 12/4/1891.
Ο Πατριάρχης Γεράσιμος ποτέ δεν ξέχασε την πατρίδα του και τους συγγενείς του. Δώρισε πλούσιες εικόνες, άμφια, επιταφίους κ.α. στις εκκλησίες του Άστρους, Αγίου Ιωάννη, Παραλίου Άστρους, Μελιγούς, Πλατάνου, Κορακοβουνίου, Αγίου Ανδρέα, Επισκοπής Τεγέας κ.λπ. Πιο συγκεκριμένα, δώρισε στον ναό Αγίου Νικολάου Άστρους έναν χρυσοϋφαντο επιτάφιο κεντημένο με πολύτιμους λίθος, που σώζεται έως σήμερα. Στο πίσω μέρος του επιταφίου υπάρχει η επιγραφή:
<<αφιέρωμα του Πατριάρχου Ιεροσολύμων Γερασίμου του Α’ εκ της αγίας πόλεως Ιερουσαλήμ 1892>>
Στον Άγιο Νικόλαο σώζονται και πολλά καντήλια, άμφια κ.α. δωρεές του Πατριάρχη Γεράσιμου. Επιτάφιους δώρισε και στον ναό του Προδρόμου στον Άγιο Ιωάννη και στην επισκοπή της Τεγέας. Στον ναό της Επισκοπής υπάρχει και εικόνα της Παναγίας που φέρει την εξής αφιέρωση:
<<Η κοίμησις της Θεοτόκου τω ιερώ ναώ της παλαιάς εν Τεγέα επισκοπής, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Γεράσιμος 1893 μήνι Αυγούστω>>
Ο χρυσοκέντητος επιτάφος του ναού του Προδρόμου στον Άγιο Ιωάννη. Είναι δωρεά του Πατριάρχη Γεράσιμου και βρίσκεται αναρτημένος πάνω από την είσοδο του γυναικωνίτη από τον κυρίως ναό.
Εικόνες πολύτιμης αξίας δώρισε και σε στενούς συγγενείς του.
Ο Γεράσιμος με δικά του έξοδα σπούδασε διάφορους συγγενείς και συμπατριώτες του. Πιο συγκεκριμένα, σπούδασε τον ετεροθαλή αδερφό του, Αντώνιο, στο Βερολίνο, ο οποίος υπηρέτησε επί πολλά έτη σχολάρχης στην Σχολή Καρυτσιώτη του Άστρους. Σπούδασε επίσης τον άλλο ετεροθαλή αδερφό του, Ματθαίο, ο οποίος έγινε φαρμακοποιός. Ακόμα σπούδασε τον ανιψιό του Δημήτριο, τέκνο του αδερφού του Ανδριανού, ο οποίος διορίστηκε δημοδιδάσκαλος και υπηρέτησε σε πολλά σχολεία της περιοχής. Με δικά του έξοδα φοίτησε και ο ανιψιός του, Αντώνιος Μπογδάνος, ο οποίος σπούδασε ιατρός και εξαφανίστηκε κατά την Μικρασιατική καταστροφή (ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το όνομά του αναγράφεται στο <<πάνθεον>> των ηρώων πεσόντων στην πλατεία του Άστρους). Τέλος σπούδασε τον Αστρεινό Γεώργιο Κατζιώρη, ο οποίος αποφοίτησε από την Θεολογική Σχολή των Ιεροσολύμων και γράφτηκε στην νομική σχολή. Ο Κατζιώρης όμως, πέθανε στα Ιεροσόλυμα σε νεαρή ηλικία.
Ο Γεράσιμος Πρωτοπαπάς, τα τελευταία χρόνια της ζωής του αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας, τα οποία όμως δεν τον εμπόδισαν να συνεχίσει το έργο του. Τους τελευταίους μήνες η υγεία του επιδεινώθηκε και παρά τις προσπάθειες των γιατρών δεν υπήρξε βελτίωση. Τελικά ο θάνατός του επήλθε την νύχτα 8ης – 9ης Φεβρουαρίου 1891. Ήταν μόλις 58 ετών και με το τέλος του διέκοψε το καρποφόρο έργο που είχε ξεκινήσει εδώ και 6 χρόνια. Ο θάνατος του διαδόθηκε αστραπιαία στην κυβέρνηση και στα πατριαρχεία της Ορθόδοξης εκκλησίας. Όλος ο ελληνισμός λυπήθηκε βαθύτατα από τον απροσδόκητο θάνατό του, ενώ πολλά μνημόσυνα τελέστηκαν στη μνήμη του.
Ο Πατριάρχης μέχρι την τελευταία στιγμή του δεν ξέχασε το χωριό του. Ήταν τόση μεγάλη η αγάπη του για τον Άγιο Ιωάννη, που κάποτε ζήτησε από έναν κληρικό που πήγαινε στην Αθήνα να πάει στο χωριό του και να του φέρει χώμα από την πατρίδα του, όπως και έγινε. Την πιο γνωστή ένδειξη της αγάπης για τον τόπο του μας την διασώζει η Αγιαννίτικη παράδοση και ο γνωστός Αγιαννίτης δικηγόρος, Νικόλαος Μερκουριάδης. Συγκεκριμένα, ο Πατριάρχης, λίγο πριν πεθάνει, είπε: <<δίδω τον θρόνο μου σε όποιον με πάει να κάτσω μια σεληνόφωτη βραδιά στο Κουτρί (του Αγιάννη) να ρεμβάσω…>>. Αυτά τα λόγια του δείχνουν το μεγαλείο της ψυχής του και την αγάπη του για τα πάτρια εδάφη.
Ο Πατριάρχης Γεράσιμος, όπως ήταν φυσικό, τιμήθηκε για το σπουδαίο έργο του, τόσο από την εκκλησία όσο και από το κράτος. Συγκεκριμένα τιμήθηκε από την Οθωμανική αυτοκρατορία με το παράσημο <<Οσμανιγιέ α’ τάξεως>>, από την ελληνική κυβέρνηση με τον <<Μεγαλόσταυρο>>, από την Ρωσική κυβέρνηση με το αδαμάντινο παράσημο του Αλεξάνδρου του Νεύσκη. Τιμήθηκε επίσης και από διάφορους θρησκευτικούς ηγέτες. (ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Όπως φαίνεται και από την φωτογραφία του, ο Πατριάρχης φέρει πάνω από 15 αριστεία – παράσημα). Και η κοινωνία του Άστρους – Αγίου Ιωάννη απέδωσε έναν μεγάλο φόρο τιμής στον Πατριάρχη. Στην πλατεία του Αγίου Ιωάννη φιλοτεχνήθηκε η προτομή του, μπροστά από το πατρικό του σπίτι και εγκαινιάστηκε στις 31/8/2006 επί Δημαρχίας Ευστρατίου Δαλιάνη. Μάλιστα, κάθε χρόνο, τελείται αρχιερατικό μνημόσυνο στη μνήμη του στον ναό του Αγίου Γεωργίου, την Κυριακή μετά τον Δεκαπενταύγουστο. Στο Άστρος υπάρχει και οδός που φέρει το όνομά του.
Η προτομή του Πατριάρχη Γεράσιμου στην πλατεία του Αγίου Ιωάννη, μπροστά από το πατρικό του σπίτι. Τοποθετήθηκε με λαμπρή τελετή στις 31/8/2006 επί δημαρχίας Ευστρατίου Δαλιάνη.
Αρχιερατικό μνημόσυνο στη μνήμη του Πατριάρχη, στον ιερό ναού Αγίου Γεωργίου στον Αγιάννη (22/8/2016).
Πηγές
- Νικολάου Ι. Φλούδα – Θυρεάτις Γη, τόμος Γ’, Αθήνα 1983
- Ευστρατίου Ι. Δαλιάνη – Ξεδιπλώνοντας τον χρόνο: Αγιάννης – η άγνωστη πρωτεύουσα της Ελλάδας, Αθήνα 2016
- Κ. Χασαπογιάννη, Ι. Κουσκουνά, Ι. Κακαβούλια – Θυρεάτις Γη, Αθήνα 1981
- Μαρτυρίες Χαρίλαου & Μαρίας Φάκλαρη
Συντάκτης: Ιωάννης Δ. Κουρμπέλης
Επιμέλεια-Παρουσίασης:Φώτης Τζιβελόπουλος
