Του συνεργάτη μας,Γιάννη Δ.Κουρμπέλη
Ο ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου είναι μια εκκλησία που βρίσκεται απέναντι από τον Άγιο Ιωάννη σε απόσταση 7 χλμ. Ο ναός αποτέλεσε καθολικό μοναστηριού, έχει μικρό μέγεθος και είναι μονόκλιτος με ρυθμό βασιλικής με τρούλλο. Είναι χτισμένος στο πλάτωμα μιας πλαγίας, σε υψόμετρο 500 μ.
Ιστορία
Ο χρόνος ίδρυσης της μονής δεν είναι γνωστός. Πρώτη αναφορά του ονόματός της, συναντάμε σε πατριαρχικό σιγίλιο του Πατριάρχη Νεόφυτου Β’ τον Απρίλιο του 1612, σύμφωνα με το οποίο η Μονή Παλαιοπαναγιάς αποτελεί μετόχι της Μονής Αγίας Τριάδας, <<συν τοις λοιποίς μετοχίοις, των Αγίων Αποστόλων, του εν τη τοποθεσία Καστρακίου και του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, του εν τη τοποθεσία Σαββανά…>>. Από αυτό το σιγίλλιο μαθαίνουμε ότι ο Θεολόγος ήταν πρώτα μετόχι της Αγίας Τριάδας και βρισκόταν στη θέση Σαββανάς (Για την παλαιότερη θέση του μοναστηριού θα μιλήσουμε παρακάτω).
Στη σημερινή του θέση ανεγέρθηκε μεταξύ του 1678 – 1707 από τον Ιερομόναχο Διονύσιο. Το 1707 ο Αγιαννίτης Καπετάν – Διγενής δωρίζει τα κτήματά του στο μοναστήρι. Το 1735 ο ναός ανακαινίσθηκε από τον διάδοχο του κτήτορος, Ιερομόναχο Ραφαήλ. Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, δέχεται πολλές δωρεές και αποκτά οικονομική ευρωστία και μεγάλη περιουσία, καθώς διαθέτει μετόχι στο Άστρος (ο ναός της Παναγίτσας στο νεκροταφείο) και πολλά κτήματα στον Θυρεατικό κάμπο.
Μετά την έναρξη της Επανάστασης του 1821, η μονή αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα. Το 1822 ηγούμενος της Μονής ορίζεται ο Αγιαννίτης Κωνστάντιος Κοράλλης, μαζί με τον αδερφό του Ιωσήφ και στη συνέχεια την ηγουμενία αναλαμβάνει ο Νικόδημος Ντρίκος. Μετά την καταστροφική επέλαση του Ιμπραήμ το 1826, οι μοναχοί της κατέφυγαν στο Ναύπλιο. Μετά την αποχώρηση του Ιμπραήμ η μονή συνεχίζει να λειτουργεί.
Από την απογραφή του 1828 μαθαίνουμε σημαντικές πληροφορίες για την κατάσταση του μοναστηριού, τις ζημιές, την περιουσία και τους μοναχούς. Ιδού τα γραφόμενα της επιτροπής:
<< Το του Θεολόγου μοναστήριον απέχει του Άστρους 3 ώρας προς τον πουνέντεν. Κείται εν επιπέδω κεκλιμένω, πλησίον της κωμοπόλεως του Αγίου Ιωάννου, ωκοδομημένον προ 150, σχεδόν, ετών.
Έχει αναθήματα
1 δισκοποτήριον αργυρούν
2 σταυρούς αργυροδεμένους
1 κυτίον ξύλινον λειψάνων αγίων
Τα δε βιβλία της ακολουθίας και τινά βιογραφικά αγίων ουδέν άλλο και δύο κανδήλια εδώθησαν εις την συλλογήν.
Έχει κτήματα
130 χωραφιών στρέμματα εις το πεδίον του Άστρους, εξ’ ων άλλα σπείρονται κατ’ έτος και άλλα κατά δύω έτη και έτερα ορεινά ανά δύω έτη σπειρόμενα, χωρητικά 30 κουβέλια σπόρου. Τα κατ’ έτος σπειρόμενα δίδουν εισόδημα πρώιμον 120 και όψιμον 60.
Από έναν παλαιόμυλο κουβέλια 15
44 στρέμματα αμπέλων, δίδοντας εισόδημα βαρ. 140
430 ρίζας ελαίων διδουσών εν ευτυχία μπότζας 600 και εν δυστυχία 150.
Έχει ζώα
Δύω αχθοφόρα
6 βόας γεωργικούς, συνιστώντας δύο ζεύγη
20 αιγοπρόβατα
(Σημείωσις): εις το παραθαλάσσιον άστρος, διάφοροι ΑγιοΙωαννίται ωκοδόμησαν 32 μαγαζιά εις τον τόπον του μοναστηριού προ δύο ετών, εκ των οποίων άλλοι εσυμφώνησαν με το μοναστήρι και άλλοι δεν αναγνωρίζουν την κυριότητά του, κρατούντες τα δυναστικώς και προβάλλοντες ότι είναι εις την άμμον του παραλίου χτισμένα και κατά τούτο αδικείται το μοναστήριον.
Εκ των άνωθεν εισοδημάτων εξοδεύονται εις το μοναστήριον:
γέννημα, κουβέλια 120
Οίνος βαρέλια 60
Έλαιον μπότζας 100, τα δε λοιπά πωλούνται και συνάγει το μοναστήριον κατά δύω έτη γρ. 6000
Χρηματική ποσότης
Χρωστεί το μοναστήριον δι’ ομολογιών:
Τω γρηγορίω μουνδρούνη γρ. 1000
Τω πέτρω καραμάνω γρ. 500
Τω δημητρίω ταπεινώ γρ. 150
Τω δημητρίω μήχω γρ. 200
Τω νικολάω κορινθίω γρ. 1000
Τω κωνσταντίω γρ. 1900
Τω δημητρίω σακαλή γρ. 300
Τω γεωργίω ορφανώ γρ. 495
Τη ορφανή του νικόλα χαρμάνη γρ. 975
Τη καλογραία γρ. 100
Σύνολον: γρ. 6610
Χρωστείται προσέτι ο τόκος δανείων τινών προ της επαναστάσεως.
Αριθμός των μοναχών
Έχει μοναχούς ιερωμένους 2, ιδιώτας 2, υποτακτικούς 2, υπηρέτας υπομισθίους 3. Τους πάντας 9.
Κατάστασις των μοναχών
Οι μοναχοί του μοναστηρίου τούτου είναι ομοιότροποι με τους της Λουκούς και της Μαλεβής, αλλ’ επί Τουρκοκρατίας μέχρι του έτους 1821 ήτον κατεδουλωμένον υπό των γειτόνων κατοίκων του Αγίου Ιωάννου και καθώς και της Λουκούς υπέπεσεν εις το άνωθι χρέος. Ήδη δε καταπυρποληθέν υπό των εχθρών, κατηδαφίσθη, εκτός ενός πύργου και τινών κελλιών και δείται ανηγέρσεως. Ομοίως κατεκάη και εν μετόχιον του, ώστε κατήντησεν εις το ανοικονόμητον.
Δίδεται γνώμη να πωληθούν τα αχρηστότερα τινά κτήματα αυτού, δια να πληρωθεί μέρος του χρέους του και να ανεγερθή >>
Από την απογραφή αυτή μαθαίνουμε τα εξής:
- Η Μονή Θεολόγου ήταν ενοριακό μοναστήρι, δηλαδή υπαγόταν στην τοπική Μητρόπολη. Ήταν επίσης ηλικίας 150 περίπου ετών (είχε χτιστεί δηλαδή περί το 1678)
- Είχε πολύ μεγάλη περιουσία (κτήματα, μετόχι, αναθήματα, ζώα κ.α.), παράλληλα όμως είχε μεγάλο χρέος προς τους κατοίκους γειτονικών χωριών.
- Το 1828 είχε 9 μοναχούς. Είχε κατακαεί από τις ορδές του Ιμπραήμ πασά και είχε απομείνει μόνο ένας πύργος, λίγα κελιά και το καθολικό. Πυρπολήθηκε επίσης και το μετόχι στο Άστρος (Παναγίτσα), το οποίο βρισκόταν σε ερειπιώδη κατάσταση.
Σημαντική ήταν η χρηματοδότηση της Μονής στην νεοσύστατη σχολή του Αγίου Ιωάννη τον Αύγουστο του 1832. Σε αναφορά του ηγούμενου της μονής, Γρηγορίου Κουτσογιάννη, στις 16 Ιουλίου 1833, αναφέρει ότι το μοναστήρι ονομαζόταν <<Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Στρεβουλίατου>> και ότι είχε κατακαεί το 1826. Αναφέρει επίσης ότι είχε τρεις μοναχούς: <<τον Μήχον, τον Κουτρουβιώτην και τον Ανανίαν Κυπραίον>>. Είχε 45 γίδια, 2 μουλάρια, 4 βόδια και εξαρτιόταν από την πόλη του Αγίου Ιωάννη και ενίσχυε κατ’ έτος τις Σχολές του Άστρους και του Αγιάννη.
Το 1834 η Μονή διαλύθηκε με βασιλικό διάταγμα, γιατί δε συγκέντρωνε τον απαιτούμενο αριθμό μοναχών. Έκτοτε δεν λειτούργησε ποτέ ξανά. Με το πέρασμα των χρόνων τα κελιά κατέπεσαν και παρέμεινε μόνο το καθολικό.
Το 1982 ο ναός ανακηρύχθηκε, με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας και Επιστημών, <<Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο>>.
Περιγραφή
Α) Εξωτερικά
Από τον χώρο της μονής έχει διασωθεί μόνο το καθολικό. Επί Τουρκοκρατίας τα κελιά, οι αποθήκες, τα μαγειρεία και τα βοηθητικά κτίσματα βρίσκονταν στην δυτική πλευρά του προαυλίου και στην νότια. Η μονή περικλειόταν από έναν ψηλό μαντρότοιχο, ενώ υπήρχε και πηγάδι όπου υδρεύονταν οι μοναχοί.
Το καθολικό φαίνεται να είναι κτίσμα του 18ου αι. και έχει μήκος 8, 60 μ., πλάτος 4,80 μ. και ύψος 4 μ. μαζί με τον τρούλλο. Ο ναός έχει μία είσοδο στα νότια και 4 στενά παράθυρα στις πλευρές του, που προσφέρουν καλό φωτισμό. Είναι πετρόκτιστος και σε ορισμένα σημεία φέρει ροδιακά πιάτα (στον τρούλλο). Πάνω από την κύρια είσοδο υπάρχει το παλιό εικονοστάσι, καθώς και 2 μαρμάρινες επιγραφές, οι οποίες έχουν μεταφερθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άστρους.
- Το πρώτο μάρμαρο είναι διαστάσεων 15 Χ 4 και γράφει το εξής: <<1735 ΜΑΡΤΙΟΥ 27 ΡΑΦΑΗΛ>>.
Ο Ραφαήλ ήταν ιερομόναχος και διάδοχος του ιδρυτή της μονής Θεολόγου, Διονυσίου. Η επιγραφή αυτή αναφέρεται στην μεγάλη ανακαίνιση του μοναστηριού το 1735.
- Το δεύτερο μάρμαρο έχει διαστάσεις 0,50 Χ 0,40 μ. και γράφει τα εξής: <<1735 ΑΝΑΚΕΝΙSΤΙΚΑ(Ν) ΤΑ ΚΕΛΙΑ ΡΑΦΑΗΛ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟS ΜΑSΤΟΡΙS ΚΟΝSTANTIS MAΡΟΥΔΗS>>
Και αυτό το μάρμαρο αναφέρεται στην ανακαίνιση του μοναστηριού. Ως μάστορας αναφέρεται ο Αγιαννίτης Κωνσταντής Μαρούδης.
Πίσω από τον ναό βρίσκεται ένα μικρό νεκροταφείο στο οποίο έχουν ενταφιαστεί μέλη της οικογένειας Καμπύλη και 2 μεγάλα υπεραιωνόβια κυπαρίσσια εντυπωσιακού μεγέθους. Λίγο πιο νότια από τον ναό, βρίσκεται ένας μικρός συνοικισμός 5 περίπου σπιτιών, που ονομάζεται Καμπυλέϊκα, καθώς η γύρω περιοχή του μοναστηριού ανήκει σήμερα στη συγκεκριμένη οικογένεια και σε άλλους Αγιαννίτες.
Β) Εσωτερικά
Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος από αγιογραφίες καλής τεχνοτροπίας, έργα των Αγιαννιτών αγιογράφων Παναγιώτη και Γεωγρίου Κουλιδά του έτους 1754. Πάνω από την είσοδο του ναού υπάρχει μία κτητορική επιγραφή η οποία αναφέρει τα εξής:
<< † ΙΣΤΟΡΙΘΕΙ ΔΕ
Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΩΣ ΟΥΤΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΝΔΟΞΟΥ Κ(ΑΙ) ΠΑΝΕΦΗΜΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Κ(ΑΙ) ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΙΣ Κ(ΑΙ) ΕΞΟΔΟΥ ΤΩΝ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕ(ΝΩΝ) ΚΑΙ ΠΑ(ΤΕΡ)ΩΝ ΕΝ ΤΗ ΑΓΙΑ ΜΟΝΗ ΤΑΥΤΗ Κ(ΑΙ) ΒΟΕΙΘΗΑ ΠΑΡΑ Τ(ΩΝ) ΧΡΙΣΤΙΑ(ΝΩΝ) Τ(ΩΝ) ΚΑΤΗΚΟΥΝΤΩΝ ΕΝ ΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΙ ΜΕΛΗΓΟΥΣ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΡΟΥΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΑΥΠΛΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡ ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΗΓΟΥΜΕΝΕΟΥΝΤΟΣ ΔΕ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ. ΧΕΙΡ ΔΕ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΕ(ΡΕΩΣ) ΚΟΥΛΙΔΑ Κ(ΑΙ) ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΥΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ…ΕΤΟΣ ΑΠΌ ΑΔΑΜ ΖΣΞΒ (= 7262) ΑΠΌ ΔΕ ΧΡΙΣΤΟΥ ΑΨΝΔ (= 1754) ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 18….. ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ, ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ, ΚΑΛΗΝΙΚΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΚΑΙ ΜΑΚΑΡΙΟΣ ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΣ>>
Η κτητορική επιγραφή στο εσωτερικό του ναου
Οι αγιογραφίες του ναού, έχουν καταστραφεί σε ένα βαθμό λόγω της φθοράς του χρόνου, αλλά και λόγω βανδαλισμών. Το τέμπλο του ναού είναι πετρόκτιστο. Το δάπεδο είναι στρωμένο με πλάκες, οι οποίες φέρουν παραστάσεις λέοντα και δικέφαλου αετού.
Αψίδα στο εσωτερικό του ναού. Στον τοίχο είναι χαραγμένα ονόματα Αγιαννιτών, ενώ αναγράφονται και διάφορες ημερομηνίες.
Παλαιότερη θέση του μοναστηριού
Σύμφωνα με το σιγίλλιο του 1612 (το οποίο συναντήσαμε νωρίτερα) ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου αναφέρεται ως μετόχι της Αγίας Τριάδας και βρισκόταν στην τοποθεσία Σαββανάς. Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται στο 11 χλμ. Άστρους – Αγίου Πέτρου και είναι κοντά στο Ελληνικό. Σύμφωνα με την παράδοση η τοποθεσία πήρε το όνομά της από παλαιό ναό αφιερωμένο στον Άγιο Σάββα. Παρόλα αυτά ο νεώτερος ναός του Αγίου Σάββα, χτίστηκε ανατολικότερα στην τοποθεσία Παράγκα. Το 1973 ανακαλύφθηκαν στη θέση Σαββανάς λείψανα αρχαίου ναού, με υπολείμματα αγιογραφιών που χρονολογούνται στον 11ο – 12ο μ.Χ. αιώνα. Αυτός ο ναός λοιπόν πιθανόν άνηκε στον Άγιο Σάββα. Ίσως ο παλαιός ναός του Θεολόγου να βρισκόταν κάπου εκεί κοντά και να καταστράφηκε κατά τον 17ο αι. Έτσι ο νέος ναός χτίστηκε στη θέση που βρίσκεται σήμερα από τον ιερομόναχο Διονύσιο και με το πέρασμα του χρόνου εξελίχθηκε σε μοναστήρι.
Εορτές του ναού
Ο ναός εορτάζει κάθε χρόνο στην εορτή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στις 8 Μαΐου, όπου πραγματοποιείται λειτουργία μετ’ αρτοκλασίας και ακολουθεί περιφορά της εικόνας γύρω από τον ναό, συνοδευόμενη από ντόπιους φουστανελοφόρους. Έπειτα οι ντόπιοι <<γυρίζουν την εκκλησία>>, δηλαδή χορεύουν γύρω της, τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια. Το πιο γνωστό τραγούδι αναφέρεται στο κλείσιμο του μοναστηριού το 1834 καθώς και στην καταπάτηση της περιουσίας του από Αγιαννίτες προύχοντες. Ιδού το σχετικό τραγούδι:
<<Εσείς πουλιά της Ζάβιτσας, κι αηδόνια της Σωτήρας,
μην είδατε τον ‘γούμενο και τον Παπαγληγόρη ;
Εψές, προψές τον είδαμε και πάει στον Θεολόγο
Πάει να αλατίσει τα τυριά, τις έρμες τις μηζύθρες
Γίνηκε ο Τροχάνης γούμενος κι ο Τσάκωνας κελλάρης
Κι ο Σταυριανίδης ειν’ παπάς και τους ξομολογάει.
Το κρίμα να ‘χει ο Τσάκωνας και τ’ άδικο ο Τροχάνης
Και τον μεγάλο αφορεσμό να ‘χει ο Σταυριανίδης,
Όπου εχαλάσαν την Λουκού, χαλάν τον Θεολόγο>>
Το τραγούδι αυτό είναι σατυρικό και παράλληλα δείχνει την οργή των Αγιαννιτών για το κλείσιμο των μοναστηριών και την καταπάτησή τους. Το τραγούδι αυτό μοιάζει με ένα παλαιότερο του έτους 1804 και έχει παρόμοιο περιεχόμενο (Βλέπε: Ιστορία του Αγίου Ιωάννη – Μέρος Γ’: 18ος αι.). Οι Αγιαννίτες προύχοντες που αναφέρονται είναι οι εξής:
- Γούμενος — Ο ηγούμενος του μοναστηριού, Γρηγόριος Κουτσογιάννης
- Παπα – γληγόρης — πιθανόν το ίδιο πρόσωπο
- Τροχάνης — Ο προεστός Γεώργιος Τροχάνης
- Τσάκωνας — Ο προύχοντας Ιωάννης Ν. Τσάκωνας
- Σταυριανίδης — ομώνυμος προύχοντας, πιθανόν γιος του Σταυριανού Δ. Κουναβέλου, ο οποίος αναφέρεται στην παρόμοια σάτυρα του
Μετά την θεία λειτουργία ακολουθεί παραδοσιακό πανηγύρι, που διοργανώνεται από τον ομώνυμο σύλλογο και από την οικογένεια Καμπύλη. Παλαιότερα ο ναός εόρταζε και στις 26 Σεπτεμβρίου, ημέρα κοιμήσεως του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου.
Πηγές
- Νικολάου Ι. Φλούδα – Θυρεατικά, τόμοι Α’ και Γ’, Αθήνα 1981 και 1983
- Κ. Χασαπογιάννη, Ι. Κακαβούλια, Ι. Κουσκουνά – Θυρεάτις Γη, Αθήνα 1981
- Από το ομώνυμο άρθρο μου στη Wikipedia
Πληροφορίες -Σύνταξη:Ιωάννης Δ. Κουρμπέλης
Επιμέλεια παρουσίασης:Φώτης Τζιβελοπουλος
